Сұхбаттар

Менің досым – халық

«Астана айнасы» газетінен Марат Дәдікбаймен әңгіме

     - Фариза апай, ақын болып жаратылған адам ақиқатпен өмір сүруі тиіс. Өйткені оның нәзік жүрегінен халықтың мұң-шері, қасірет-қайғысы, қуаныш-шаттығы өтпесе оның қаламынан жасын-жырлар тумауы мүмкін. Қазіргі кезде ақын болу азап па, әлде рахат па?..

    - Қай кезде, қандай  қоғамда болмасын, ақынның рахатынан азабы көп болады деп ойлаймын. Себебі біріншіден, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын», Компанелла « Күн қаласында» суреттеген ғажап қоғам жер бетінде болмайды және болған емес. Рас, марқұм Кеңестер одағының тұсында ақын-жазушылар тұрмыс тұрғысынан жаман өмір сүрген жоқ – әрине, шығармашылық еркіндік болмаса да.

     Екіншіден, өзінің жазып-сызғанына, атақ-даңқына мәз болып, қара халықтың тұрмыс-тіршілігі мен дүниеде өтіп жатқан ыстық-суықтың бәрін жүрегінен өткізетіндер үшін қазіргі кезде оңай емес.

     Мені ақын еткен – жұрт бүгінде «тоқырау кезеңі» атап жүрген коммунистік идеология жылдары. Цензураның үлкейткіш көзәйнегімен қарайтын ақынның біреуі мен болдым.Бірақ ол кезде «бір сәулеге – шындықтың шырағына жетеміз» деген үміт үзілген емес. Сол жылдардың қоғамына, қоғамның биліктілеріне айтылатын сөзді өткен ғасырларда немесе басқа қоғамдарда болған көрініс ретінде суреттеуге мәжбүр болдық. Менің «Қарғыс» деген поэмам негр қызы Анжеланың атынан баяндалуы, «Зындандағы қарақшының сөзі», « Вионның ызасы», т.б. шығармаларым түрі осындай себептерден шыққан. Алайда айтатын ойды ебін тауып айта білу де қасиет қой. Мен ол жылдарыма өкінбеймін.

     Ақынның  рахаттанар сәті – оқырмандардың ықыласын сезінуі. Дүниеде одан асқан ләззат жоқ деп есептеймін.

     - Ақынға депутат немесе шенеунік болу аса қажет пе? Неліктен Сіз Парламент мүшесі болуға құмарттыңыз? Сізді депутатқа тиесілі аз-кем игіліктер қызықтырды ма?

     - Мен осы жасқа келгенше билікке немесе қоғамның майлы жеріне отыруға ұмтылған жан емеспін. Егер сен осындай сұрақ қойсаң, онда бұл – өзіңнің менің шығармаларымды білмейтіндігің не ұқпайтындығың.

     Егер менде ондай ниет, мақсат борлған болса, әлдеқашан министр не Жазушылар одағының хатшысы, болмаса үлкен бір газеттің бас сарапшысы бола алатын едім. Қоғам елемеді, мен ұмтылмадым.

     Ал, депутат болу - мансапқа ұмтылу деп кім пікір таратып жүр?

     Алдымен, депутаттың кісі қызығар «игілігі» жоқ: ол банкир не кәсіпкер емес. Қарауында өндіріс немесе шаруашылық жоқ. Үкімет бөлген айлық жұмыс істейтіннің бәрінде болар.

     Екіншіден менің туып-өскен жерім – Атырау облысы. Жерінің асты – мұнай, теңізі балық, ал халқының тұрмысы адам айтқысыз төмен. Жұрттың психологиясы қызық қой, олардың ойынша, «ел басындағылар біздің қиын тірлігімізді білмейді, оларға ешкім жеріне жеткізіп айтпайды, біздің жағдайымызды айтып, араша түсетін Фариза бар – соны депутат етіп сайлаймыз» деп Алматыда тұратын маған кісі салып, қайта-қайта хат жазып, өтініш жасады.

     Менің дүниеде сескенетін бір-ақ нәрсем бар: ол - халықтың аппақ ниеті, көңілі. Сондықтан, «Фариза шырағым, баяғыдан бері өзіңнің ақын екеніңді таныттың, ризамыз. Енді бір мезгіл бізге қызмет ет», - деген қариялардың тілегінен аттай алмай, депутат болуға келісім бердім.

     Сондықтан басқаларға өлшеп-пішетін тондарыңды маған да кигізе салуға тырыспаңдар.

     - Қазақтың біртуар ұлы Мұқағали Мақатаев сізге арналған өлеңінде «келер ұрпақ біздердің өлең-жырларымызлы шаң басқан архивтен тауып алып оқиды» деп өкініш білдіріп еді. Сол сөз шындыққа айналып бара жатырма қалай өзі?..

      «Шаң басқан архивке» баратындар да сиреп кеткен сияқты. Бүгінгі кезең, яғни бір ғасырдан екінші жүзжылдыққа аттағалы отырған өліара шақ жер бетіндегі адамзат өміріне өзінің ұштырма желі, құйынымен, сілкіністері, топан суларымен психологиялық салмақ тусіруде. Қазір әлемдегі көптеген қоғамдарда жайбарақат мамыражай өмір жоқ. Адамның жан дүниесінде де аласапыран, мазасыздық. Оның үстіне экономикалық қиындықтар. Осының бәрі адамды рухани өмірден аулақтатып барады. Бұл – тек Қазақстанда ғана емес, әлемдік құбылыс. Жалпы ақшаны ар еткен капиталистік қоғамда осылай бола береді. Осы ретте социалистік идеологияның әдебиет пен өнерді тәрбиелік күш еткен қағидасы артық. Мысалы, Қытайда әдебиетті керемет оқиды.

          Бірақ мен өнерге, әдебиетке деген ашаршылық келетініне сенемін. Оған адамзат қоғамдарының тарихы куә.

         - Сізбен алғаш рет кездесіп отырмыз. Дегенмен, сырттай естуімізше, сіздің мінезіңіз тік, қатты көрінеді. Бұл балалық шақтан қалыптасқан мінез бе, әлде өмірден өксігін, өкпесін, ащы-тұщысын көп көргеннен пайда болған қасиет пе?

         - Мінезі тік, қатты деген тіркесті тарқатсаң, мен тусінбеймін. Жақтырмасам, жасыра алмайтыным рас. Құдай берген қасиет болса керек. Жалпы, өмірдің ащы-тұщысы да адамды жонады, жұқартады, шыңдайды. Бұл рас. «Қорқа-қорқа батыр болдым» осыдан шыққан болар. Болмысым – осы, қалай атайсың – өзің біл.

        - Авар халқының әйел ақыны Анхил Мариннің ернін наибқа (би, манапқа) ащы сөздер айтқаны үщін тігіп тастапты. Ернінен қаны сорғалаған ақын сонда қайсарланып «Алажағым кетсе де, айтажағым кетпесін» деген екен. Құмық ақыны Зинелабиден Баймырзаев солақай болыпты. Дұшпандары кекетіп: «Неге сол қолыңмен жазасың?», - дегенде «Менің оң қолым қылыш ұстаудан босамайды», - деп жауап беріпті. Осы ретте сіздің бойыңыздағы қайсарлық, өрлік, қаһармандық неден құралады?

         - Менің өзім де, өмірім де – шығармаларым. Мен өз творчествам арқылы кешегі-бүгінгінің бәрін баяғыда айтқан адаммын. Менің шығармамды оқымағандарға «қайсарлығым мынандай атом не молекулалардан тұрады» деп түсіндіргім келмейді.

         - Жағымпаздық,   жарамсақтық      індет қоғамды   жайлап бара   жатқан секілді. Лауазымы  үлкен адамның руынан шыққан ата-бабаларды,    белгісіз батырларды ел болып қолпаштау көзге шыққан сүйелдей болып тұрады екен. Сіз бұл жөнінде қандай ойдасыз?

          - Сенің кімді айтып отырғаныңды тусінбедім. Қазақтың тарихында батырлар болған, олар қанша болса да көптік етпейді. Менің тұқымымда батыр болған-болмағанын білмеймін. Ал, билігі бар біреулерге жағыну үшін қолпаштап жатса, онда жарамсақ – әкімдерге сын. «Осынша шулататын тұлға емес, менің бабаларым екен деп қолпаштамаңдар» деуге миы жетпеген биліктілерге сын.

       Мұндай сұрақты маған несін қойып отырсың?

       - Сіздің рухыңыз берік пе? Алайда бұл қоғамда рухы жоғары адамдар тіршіліктің принципіне қайшы жұмыс істеуге тура келетін шығар...

      - Өзіме өзім баға беріп отыратын жайым жоқ. Өмірдегі, қоғамдағы көп жайларға көңілім толмайтыны рас. Бұл мінез адамның тек өзін мүжейді, ал жұрттың мұрты да қисаймайды.

      - Сенімді, адал достарыңыз көп пе? Көзінше мақтап, сыртыңыздан боқтайтын дұшпандарыңыз бар ма?

       - Менің досым – халқым... сосын жастар. Өз замандастарымнан досым аз. Ол өзімнің мінезімнен болуы керек. Біреудің бойынан ұсақтық, пендешілік көрсем, көңілім енді қайтып беттемейді. Сен өзің менің шығармаларымды білмейсің-ау деймін? Дос болып журген адамның қатесін бетіне айтқаным үшін теріс айналған адамға арналған бір өлеңімде:

Бұл – әуелден таныс жай, таныс қайғы:

Көлгірсулер жанымды жаныштайды.

Ақиқатпен бетпе-бет келе алмайтын

Жанның бәрі менен де алыстайды,-

деп жазғанмын. Әлі де сол мәнімді жоғалтқан жоқпын. Құдайға ризамын, шүкіршілік етемін.

      - Менің ойымша, сіз көбінесе саяқ жүргенді ұнататын болуыңыз керек. Бұл кісікиіктік не пайда әкеледі?

      - «Жалғыздық құдайға ғана жарасқан» дейді ғой. Бұл тірі пенде үшін қиын екені рас. «Жетімтау» деген өлеңімде былай деп нүкте қойыппын.

Мен тұрдым ойлар сүйреп, мұңға кетіп,

Жетімтау шыныққандай сынға бекіп.

Күлкілі, күбірлі орта қызықтарын

тұр асқақ жалғыздыққа құрбан етіп!

          Жалпы алғанда, мен ешқашан «осыдан пайда тусер» деген оймен сөйлеп, не іс істеп көрген емеспін. Қайта, биліктілердің арасында өзімді ошаған сезінемін. Жан дүниеңе қарсы қызмет ету – қылмыс. Ал қылмыс, ерте ме, кеш пе жазасын алады.

          - Мен кейде мынадай ойға берілемін: бірақ оның бетін аулақ қылсын, ру-ру, жуз-жузге бөлінген халқымыз шешен ұлтының орнында болғанда не істер еді?

          - Жайшылық өмірдің, яғни «тойып секірудің» салдары болу керек бөлініп-жарылу деген. Қиын-қыстау кезең ел басына тускенде, ұлттыұ тұтастық сезім тез оянатын сияқты. Менің бүкіл творчествамның лейтмотиві – ұлттық тұтастық. 1986 жылғы оқиғадан кейін біздің халық бірліктің үлгісі болар деп үміт артып ем... қазір жергілікті басшылар арасында да туған-туысқандардың аула-қорасынан аса алмай жүргендер көп-ақ. Бірақ ендігі жастардан үміттенемін. Рулықты ту ету – өресіздіктің белгісі.

          - Фариза апай, шындығы сол: көбіміз әлі қантөгіссіз келген тәуелсіздіктің құдайдың бізге қаратқан күні екенін толық сезіне алмай жүрміз-ау. Неге?

          - Оның рас. Сөзіміздің асында айтып кеткен аласапыран өмірдің салдары болса керек. Екіншіден, бай, кедейсіз қоғамда тәрбиеленген ұрпақ жаңа қоғамдық жүйенің мәні – қалай да баю деп түсініп, «қайтсем, машина мінем, қайтсем, тездеп байимын» деп жанталасуда. Осылардың салдарынан тәуелсіздік дегенді «ассалаумағалейкумнен» аспаннан тусіп жатқан ағыл-тегіл байлық деп ұғыну, оның шын мәні мен түпкі мұратын түсінбеушілік туындайды. Кейбіреулердің «аш-жалаңаш жүретін болсақ, ондай тәуелсіздіктен не пайда» деген күңкілдері де осыдан. Тәуелсіздік – жеміс ағашы, оны күтіп-баптап жел-құздан, құрт-құмырсқа, маса-шыбыннан, арқасын сүйкеп сындыратын малдан сақтай алмасаң, жемісін беруге жетпей, тамыры қурайды.

         - Қазіргі заманның бай, алпауытты қазақтарына қайранмын: не ана тілінде сөйлемейді, не ұлттық намыс-жігері жоқ. Ал кезінде Ресейді дүр сілкіндіріп, басын өлімге тігіп, патшаға қарсы шыққан орыс декабристерінің арасында кедейі болмаған. Барлығы дворяндар. Солардың ой-санасы біздің қалталы қазақтардан жоғары болғаны ма?

         - Қазіргі «жаңа қазақтар» атанып жүргендердің әкелері, аталары бай болғысы келетін сезімдерін үнемі жасырып келгендер. Жаңа қоғамдық жүйенің еркіндігін көргенде, сол тұқым қуалап жасырынып жатқан меншіктік сезім лақ етіп ақтарылды да, ой мен сананың бәрін жаулап алды. Бірақ түбінде рухани тірлік ұлттың өзегі екенін түсінетін кездің туатынына сенемін. Бүгінгі таңдағы өнеркәсібіміз бен шаруашылық салаларымыздың тоқырауынан кедейшілік басып бара жатқаны, маңдай терін төгіп күндіз-түні жүгіріп жүріп тапқан азын-аулақ табысын шашудың мәні жоқ деген пиғыл кедергі. Ал, орыс ақсүйектерінің тарихы мен біздің қазіргі сәтімізді салыстыруға болмайды. Ойлы ұрпақ бәрібір келеді.

         - Қазақтың жаңа ордасы – Астанаға үйреніп кеттіңіз бе? Оның болашағы қандай болады деп ойлайсыз?

         - Қазақ елінің қай аймағында да өзімді өгей сезініп көрген емеспін. Халқым таниды. Жас-кәрі көшеде көрсе де көл-көсір сезімдеріне орап жатады. Мен Семейде не Шымкентте тұрсам да туған ауылымдай сезінер едім.

         Астана ұнайды. Мен өте үлкен қалалардан гөрі шағын қалаларды ұнатамын. Халқы көп қаланың жақсылы-жаманды энергиялары сапырылысып, адамды жермен-жексен етіп жібереді. Өткен қыс бойы «Турист» деген қонақ үйде жаттым. Сол кез қиындау болды. Бірақ төзуге тура келді. Тәй-тәй басқан тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа ел ордасы – Астанадан «үйрене алмадық» деп біз кетіп жатсақ, басқа жұрт не ойлайды?

         Астана көлемі жағынан өсе бермегенін қалаймын.

         Болашағына сенемін. Тәуелсіздігіміздің, мемлекетіміздің болашағы – Астананың болашағы. Оған сеніміміз жоғалса, халықтың ертеңіне сенімсіз қарау деген сөз. Енді10-15 жылда Астана цивилизация дәуірінің перзенті болады деп ойлаймын...

                                                                                                                     1998

  

 Талант уақыт таңдап тумайды,

оларды уақыт іріктеп шығарады

          Айбатыр Сейтақпен әңгіме

        -  XX  ғасырдың қазақ халқына тартқан сыйы аз ба, көп пе?

      - Сыйы көп. Жаппай білім алуға, ғылым жетістіктерін игеруге қол жетті. Өнеріміз, әдебиеттеріміз әлем елдеріне танылды. Тарихымыздың сарғая бастаған беттерін қалпына келтіріп , өткенге де, бүгін мен ертеңге де өз пікірімізбен саналы қарайтын деңгейге жеттік.

       Ең бастысы – еліміз, ата-бабамыз сан ғасыр сол үшін күресіп өткентәуелсіздік туын көтерді.

      - Қазақ әдебиетінің болашағы туралы ой-толғамыңыз?

      - Әдебиетіміздің болашағы жоқ деп айта алмаймын. Талант уақыт таңдап тумайды. Мүмкін уақыт оларды іріктейтін шығар.

      - Нарық заманы қазақ қаламгерлерінің аяғына тұсау салған жоқ па? Жаңа туындыны кітап қылып шығару қаржыға тірелді. Шыға қалса, таралымы аз әрі автордың өзі жүріп сатып немесе тегін үлестіруі қажет. Шығармалардың орыс немесе өзге тілдерге аударылуы мүлдем ескерусіз қалады. Осы жағын кімдер қолға алуы қажет еді?

      - Әрине,  Кеңес Одағы әдебиетке идеологияның негізгі бір діңгегі ретінде үлкен мән беріп, жақсы-жаман туындылардың басылуына, таралуына мүмкіндіктер туғызғаны рас. Жазушының қаламақысы  да тәуір болды. Кітап шығару қоржынынан қаржыландырылатын болғасын, кітап дүкендерінің сөрелерінде айлап, жылдап өтпей жататын туындылар да болатын. Жазушы, композитор, күйші секілді өнерлің шынайы таланттары ғажап шығарма жазғанмен, күнделікті өз басының қам-қарекетіне келгенде оралымсыз болады. Құдай тағала солай жаратқасын амалы жоқ, шаруақор, іскер болайын деп қаншама тырысқанымен бола алмайды. Сөз жоқ, әдебиетке қамқорлық керек, басқа тілдерге аудару, қазақ жазушыларының шығармаларын әлемдік әдебиет алаңына шығару бұл күндері ұмыт қалып отыр. Жазушылар одағы қоғамдық ұйымдар санатына қосылып, мемлекет тарапынан көмек берілмейтін болғасын, бұрынғыдай кең ауқымда жұмыс жасамайды. Олардың жұмысын қадағалап, не істеп, не қойып отырғандарын сұрап жатқан ешкім жоқ. Мұның бәріне Үкімет, оның ішінде Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі жауап беруге тиіс. Аудармашылар дайындау, тек орыс-қазақ тілдерінің емес, басқа тілдердің де маман аудармашыларын дайындау, әдеби туындылардың үздіктерін жоспарлы аударту мәселелерін жеке авторлар шеше алмайды. Үкімет бұл жағынан мүмкіндіктер туғызып, қамқорлық жасағаны абзал.

        - Жас ақындарға қояр талабыңыз, айтар тілегіңіз?

        - Талантты жастар, Құдайға шүкір, бар. Олардың дені ойлы, өлеңді жүрекпен жазады. «Шөп те өлең, шөңге де өлең, өлең де өлең, Аспанда ұшып жүрген боталы інген», - деп сөз құрастырушылар жоқтың қасы.  Тек олардың шығармаларына газет-журналдардан орын аз және сирек беріледі – басылымдардың бәрі қоғамдағы саяси топтардың қолшоқпары болып кетті. Кітап шығару жастар ғана емес, сары тіс таланттарға да шешілуі қиын шаруа болып тұр. Өмірдің қиындықтары шынайы талантты шыңдай түседі, іштегі қыжыл, зардаптардыңзапыраны өлең болып шықса деймін. Қай кезең, қандай қоғамда да шын талант өзінің сөзін айта білген, халық оны сол үшін сүйген. Жастарға өлеңдегі өжеттік пен сезім құдіретін тілеймін. Сезімі сарқылып, жаппай ақыл айтып, жалаң пәлсапаға көшу – талантсыздықтың көрінісі.

        - Біздің қоғамда ер адамдардың да, аналардың да рөлі мүлдем түсіп кетті. Ерлер жұмыссыз қалды. Аналар қап арқалап, сауда жасап. Ел кезіп кетті. Балаларға тиесілі жәрдемақы да төленбейдй деуге болады. Балатуу саны кеміп кетті. Бар балалардың өзі базар мен далада жүріп тәрбиеленуде. Осы бағытта қандай ойларыңыз бар?

        - Жалпы, қазақ деген жаратылысынан сауда-саттықпен айналысуды намыс көрген халық қой. Бұл қасиет табиғатынан ақсүйек не енжар, еріншек адамдарда болады. Қазақта соның қайсысы екенін білмеймін. Мен өз басым тамақ, киім-кешек алу үшін базарға барған сайын біздің қыз-келіншектерді көріп, шаршап қайтамын, жүрегім ауырады. Жұмыс таба алмай сандалып жүрген жастар, азаматтар да маған көптеп келеді. Балалардың көбі білімнен, кітап оқудан жырақтап барады. Айтып отырғаныңның бәрі рас. Мен нарықтық қоғам жүйесінде жалпы халық түгелімен байиды дегенді кісі алдаушылық қағида деп ойлаймын. Бала мен қария, әлеуметтік сала, денсаулық пен мектепте білім беру – мемлекеттік қамқорлыққа ие болмаса, ол қоғам ешқашан оңбайды – азғана байлар мен миллиондаған құлдардың қоғамы болады.

         - Депутат ретінде Сізді басқа да қандай ойлар толғандырады?

         - «Депутат ретінде» деген тіркес маған ұнамайды. Депутат та – адам, азамат. Депутат – заң шығарушы ғана. Ал, оның шығарған заңдарының қоғамдағы орындалуын қадағалауға құқы жоқ. Сондықтан ой көп болғанмен, қамыс жебеден садақ атқандай қауқарсызсың. Дегенмен мазалайтын ойларымның біреуін айта кетейін. Қазақстанда өндіріс, құрылыстағы басқа салаларға ақша жұмсап, өнім табуға келіп жатқан шетелдіктер көп. Сол мекемелерде жұмыс істейтін біздің жерлестеріміз солардың құлақкесті құлы секілді. Осыны реттеу керек деп ойлаймын. Ол үшін заң қажет. Бірақ шетелдіктермен келісімшарттар о баста жасалып қойған. Ол кезде біздің мемлекетімізде бұл туралы заңдар болған жоқ.Ал,елге ақша қажет болады.Ол келісімшарттарды енді бұзуға болмайды – бұзу үшін халықаралық сотқа жүгінуі керек. Халықаралық сотта іс қарату үшін миллиондаған қаржы төлеуге тура келеді.

     «Жаппай жекешелендіру»деген саясат кезінде әділетсіздіктер тарихтағы «жаппай колхоздастыру» тұсындағы секілді сүреңсіз іс қалдырды.Біреу байыды, мың адам тұлдырсыз қалды.

     Зейнеткер мен жалғызілікті жасы келгендер, мүгедектер кейбір байсымақтар мен мекемелердің жылына бір-екі рет жайған дастарқанына қарап жаутаңдайтын болды. Пәленше деген кәсіпкер немесе түген деген фирма наурызда жүз мүгедекті не жетім-жесірді тамақтандырды деп далитып газетке жазып, мадақтап жатады. Бір тамақ ішкеннен олардың жағдайы жақсарып кете ме?

     Мектепті озат оқып бітірген баланың бәрі бірдей университеттерге тегін оқуға түсе алмайды, ақшалы бөліміне беретін қаражаты жоқ. Ал, еңбек етіп қаржы табуға жұмыс орны тағы жоқ.Осының бәрі депутат болсын, басқа болсын- есі дұрыс адамға уайым болатын жайттар.

- Өзіңіздің шығармашылық жоспарыңызбен бөліссеңіз екен?

- Бұрынғы жазған-сызғандарымды жинастырып, қолжазбаларымды шамамен 10 том етіп реттеп қойдым. Бірақ, оларды шығаратын қаражат менде жоқ.Кәсіпкер жанашырларда көрінбейді. Сахналық драма жазсам деймін.Бірақ дайын емес.

- Наурыз мерекелі де берекелі ай ғой,арман,тілегіңізді естігісі келетін оқырмандар көп...

- Қазақтың қыз-келіншегі мен аналарының қабағынан ылғи қуаныш пен сүйіспеншілік жарқылын көргім келеді. Ондай жарқыл- олардың кішкене мемлекеттеріндегі бақыт пен үйлесімді тірліктің көрінісі. Ал, кішкене мемлекеттердегі жарасты өмір Атажұртымыздың мәртебесін құрайды.

     Газет-журналдардағы әріптес іні-сіңлілеріме, оқырмандарға амандық, саулық тілеймін. Журналист бауырлар ылғи саясат құйынының арасынан ғана көрінбей, адалдық пен адамгершілік, жанашырлық, жақсылықты сатусыз жасау секілді тақырыптарға көбірек қалам тартса деймін.

                                                                                                                 2001

Сағыну деген бір керемет сезім ғой

«Алматы ақшамының» тілшісі Роза Сейлханмен әңгіме

Кезінде ақиық ақын Мұқағалидың өзі: «Қыз да болсаң, мен саған мұң шағамын» деп жыр арнаған Фариза Оңғарсынова есімі халқымызға тым ыстық десек, артық айтқандық емес. Осы орайда бойына әйелдік мінез бен ер азаматқа тән адами қасиеттерді сыйдыра білген ақын, қоғам, мемлекет қайраткерімен түрлі сауалдар төңірегінде еркін сөйлесудің сәті түскен еді.

«Қазір басылымдар мен телеарналар саясат қуып кетті»

- Фариза апай, Астанада жүргенде Алматыны сағынасыз ба?

- Алматыны сағынбау мүмкін емес. Өйткені менің жастық жылдарым, ақын ретінде танылуым, әдебиет деп аталатын құпия әлемнің есігін ашуым, қазақтың марқасқа ақын-жазушыларының өсиетін естіп, әдеби жиындарға қатысуым, рухтас достармен табысуым- осының бәрі Алматыда болған. Әлемдік әдебиет мәселелеріне байланысты Жер шарының әр нүктесінде өткен халықаралық форумдарға аттандырған да Алматы.

    Алматыны сағыну- жастық кезіңді, жақсы көрген, жек көрген сезімдеріңді сағыну. Бұл – әр адамның басында болатын көңіл күй шығар деймін.

   Ал, Астана – жаңа қалыптаса бастаған бас қаламыз. Жақсы қала болып өсіп, өркендеп келеді. Елордамыздың өмір шежіресінің алғашқы беттері жазыла бастағанына куә болуда бір ғанибет.

  Бір кемшілік – онда әдеби орта жоқ. Баяғы замандағы өзіміздің Жазушылар одағы, төменде ағаларымыз бильярд соғып, барда әңгіме-дүкен құрған жазушылар мен журналистер, жиі-жиі өтіп жататын отырыстар, әдеби шығармаларды талқылау, пікір таластары, аймақтардағы талантты деген жастардың басқосулары, әр облыста өтетін әдебиет күндері, басқа республикалар жазушыларымен жиындар – міне, әдебиеттің күре тамыры, әдеби орта деген осы. Ал, Астанада мұның бірі жоқ. Тіпті, бас қосатын жер де жоқ. Әдеби кештерді өткізу үшін пәленбай қаржы төлеп, залды жалдау қажет. Дегенмен әдебиетке құштар жастар баршылық. Шығармалары жарық көретін мүмкіндік аз.Бұрын газет – журналға шығу үлкен оқиға еді.Қазір газет-журнал басылымдары мен телеарналардың бәрі саясат қуып кетті.

  Осындай көңіл құлазытар жайттар Алматыда да бар шығар. Ақша үстемдік еткен жерде рухани тірліктің үні шықпайды.

«Биліктегілер өткінші жауын секілді»

- Қазір немен айналысып жүрсіз?

- Қазір жай демалып жүрмін. Тамақ пісіремін, үй жинаймын, қонақ күтемін, таза ауада жүремін, теледидар қарап қоямын. Арасында денсаулығым болмай қалады. Баяғыдан бергі жұмыс, өлең жазу, балаларды аяғынан тұрғызу, қоғамдық жұмыстар мен жиналыстар әбден шаршатқан секілді. Тіпті, қағазға қарағым келмейтін кездер болады.

- Парламентте депутат болып жүргенде өкінген кездеріңіз болды ма?

- Жұрт біліксіздіктен Парламенттегі жұмысты саясат, билік деп түсінеді. Ол дұрыс емес. Депутат халық пен билік арасын байланыстырушы делдал, Үкімет жасаған Заң жобаларын шығару процесінде қарапайым жұрттың мүддесіне сай өзгерту, толықтырулар енгізіп және Елбасы құптайтындай деңгейге жеткізу. Үкімет пен парламент арасында ылғи тартыс, қарама-қайшы пікірлердің болатыны Үкімет депутаттардың ұсынысына келісе бермейді. Өйткені Заң іс жүзіне асқанда жұмсалатын қаржының қоржыны Үкіметте. Ал, депутаттар болса, әр аймақтың не әр саланың мұқтажына көбірек қаржы бөлуін талап етеді.

    Әрине, осындай ахуалды ұсыныстардың, пікірлерің қабылдана бермейді. Мысалы, Қазақстан жерінде Ресей әскери сынақтар өткізіліп келді жылдар бойы. Сол аймақтың экологиясына бұл жайлар қатты зардаптар әкелді. Тұрғындардың денсаулығы нашарлады. Ол үшін сынақ жасаушылар өтемақы төлеуі керек деген ұсынысым өтпеді. Атырау облысының көп жеріндегі жағдайлардан көп мәселені жақсы білетінмін. Жер тозды, адам азды. Бірақ оның жазасын тартып, жауап беру жоқ.

    «Неке және отбасы» деген Заң жобасына қазақ халқының ежелден қанына сіңген қағида – әйел мен ер адам жеті атадан бері қандас туыстығы болса, некелесуге болмайды деген заңдылықты еңгіздіре алмадым. Өкінішті ме? Өкінішті. Мұндай жағдайлар көп болады.

- Осы ойыңызды толықтыра түссеңіз болар еді?

- Бұл туралы журналистердің сұрақтарына талай жауап беріп едім. Тағыда айтайын.

   Мен дайындаған «Қазақстанда Ана мен баланы қорғау» деген Заңым бойынша ананың, баланың, жетім баланың – ана мен баланың қажеттілігі жеткілікті ғой – түрлі жағдайларына жыл сайын бөлінетін ақша 7,5 миллиард теңге болып шықты. Мұны есептеген Қаржы министірлігіндегілер төбе шашы тік тұрды. Ал, менің пікірімше, баланың, оны өмірге әкелген, әкелетін ананың есебінен қаржыны үнемдеу – қылмыс.

- Қазір не көп, ақын-жазушылар, әншілер көп. Сөздің де қадірі кетіп бара жатқан сияқты. Осы тұрғыда не айтар едіңіз?

- Сөзден қадір кетті деп кесіп айту болмас. Ал, әннің қадірі кеткені рас. Қазір әуен жоқ, ритм бар. Даң-дұң, ұрда-жық тарсылдардан адамның жүйкесі тозып, мәңгүрт болуы мүмкін. Тәуір әндердің соңы композитор Кеңес Дүйсекеевтің «Қарағым -айы», сосын кімнің әуені екенін білмеймін- «Бегімайдың әні»...

    Барлық мәселені ақша шешетін заман туғасын әнші байғұстар байлардың тойында әндетіп, тамақ асырайтын болды. Бұл да менің көңіліме қонбайды. Жақсы репертуарын жасақтап, жан- дүниеңе, сезіміңе әсер беретін, рухани тазартатын әндерді таңдаудың, шеберлігін шыңдаудың орнына селкілдеп тойларда жүру лайықты нәрсе емес.

   Ал, сөз мәселесіне келсек... Шұрайлы сөзге өлім жоқ деп ойлаймын. «Биліктегілер сөзге құлақ аспайды» деген мағынада айтып отырған шығарсың солай ма? Билік деген бүгін бар, ертең жоқ. Билікте отырғандар мәңгілікпіз деп қанша шіренсе де, олар окінішті жауын секілді. Сөз қалады. Мың адамның ішінен кеудесінде сәулесі бар оншақтысы сөз қадірін ұқса, соның өзі қуанарлық жай.

«Цивилизация деген кәрі жезөкше...»

- Сөзі өлмейтін поэзиямыздың көрнекті өкілі өзіңізсіз. Бірақ соңғы кездері көрінбей кеткендейсіз? Бос уақытыңыз қалай өтіп жатыр?

- Жоғарыда айттым ғой демалып жүрмін деп. Парламентте жүрген кезде уақыттың бола бермегені де рас. Теңіз ылғи таси бермейді ғой. Тайсалатын, толқынын жасырып жуасыған асаудай күй кешетін сәттері болды. Өлеңнің техникасын меңгеріп алып, көр-жерді жаза бергім келмейді. Өлеңмен айтайын дегенімді біраз айтқан сияқтымын. Тың ой, жаңа деңгейге лайық сезімдер болып жатса, жазармыз.

- Жасыратыны жоқ, қазір қолынан келсін-келмесін, кім көрінген кітабын шығаратын болып алды. Осы жазғыштар туралы не айтар едіңіз?

- «Шөп те өлең, шөңге де өлең» дегендей, жазғыштар көбейгені рас. Бірақ мен оларды,жалпы, қазақтың киелі жырына, сөзіне ұмтылысы бар адамдарды айыптамаймын.ақындықты ақымақтық деп қарайтындар қаншама?! Әдебиетте әр ақынның, жазушының өз орны бар. Әдебиет отауының бірі- керегесі, екіншісі- уығы, біреуі – сықырлауығы деп қабылдаймын.  «Менен басқаның бәрі ақын емес» (немесе жазушы емес) дегендерден сақтасын. Жазғысы келгендерді «Сен неге жазасың?» деп сөгуге болмайды. Ал, талғамды Оқырманның таразысы кімді таңдайды – бұл оқушының ой-өре деңгейіне байланысты.

- Бір жақсы жерге шақырса, барар ма едіңіз?

- Бұл мәселені әлі шешкенім жоқ. «Сіз бізге керексіз» деп шақырушылар көбейсе, көңілім қалаған бір аймаққа барармын. Әзіл ғой...

- Алматыға жиі келіп тұрасызба?Қазір бұл қалаға не жетпейді деп ойлайсыз?

- Жоқ. Алматыға сиректеу келемін. Не жетпейтінін осындағы тұрғындар білетін шығар. Бұрын Алматыда кеңдік, жанға жайлы тыныштық болатын. Негізгі көшелердің бойында арық сыбдырлап ағып жататын. Көшелері де қазақтың даласындай далиып, жаныңа кеңдік беретін. Қазір соның бірі жоқ. Бірінің үстіне бірі салынған биік үйлер. Қым-қуыт машиналар. Достық даңғылының батыс жағында өзен бар еді, соның жағалауымен жоғары қарай серуендеп, таудың баурайына болмағанмен, жақындап барып қайтатынбыз. Сол кездегі серуен жолын да таба алмай қалдым. Еуропаны түгел араламасам да, біраз жерлерінде болғаным бар еді. Прага, Париж, Рим, Германияның бірқатар қалаларында. Соларда біздегідей аласапыран жанталас жоқ. Цивилизация деген кәрі жезөкше жер бетінің табиғи бедерін сүртіп жатыр ғой.

«Өзім өте жақсы көрген бір жігіт болған»

- Фариза апай, сағыныш дегенді қалай түсінесіз? Сағынып жүрген адамдарыңыз бар ма?

- Сағыныш дейсің бе... Сағыну деген бір керемет сезім ғой. Сағынуға тұратын адамдары бар адамдар бақытты. Қадірлейтін, рухани жақын жандар бар. Олармен кездескенде, өткен кездерді, бастан кешкен түрлі оқиғаларды еске алып, әндерімізді айтып бір жасап қаламыз. Жақсы адамдармен кездесу, сырласу экстрасенстердің сеансы секілді адамды тазартады.

- Алматыға қайта келу ойыңызда жоқ па?

- Алматыда өмір өткізу әбден болады. Бірақ маған 80- жылдары Димаш, Бәйкен ағаларымыз берген пәтерде ұлым отбасымен тұрады. Бала-шағасы бар, Құдайға шүкір. Шағын пәтерге қағаз-кітаптарымды арқалап мен келіп жатсам...таршылық етеді-ау деген ой. Әйтпесе әдеби орта, достардың ортасы, жайма-шуақ Алматы, әрине, жанға жайлы қоныс.

- Қазір ақын жазушылардың жай-күйі Сізді толғандыра ма? Олар неге мұқтаж деп ойлайсыз?

- Жас қаламгерлер де, жасамыс қаламгерлер де күн көруге мұқтаж. Өйткені қаламақы жоқ. Кітап шығару үшін қыруар қаржы қажет. Әркімнен қайыр сұрағандай көмек сұрап, қарыздануға тура келеді. Ол қарызды өтеу үшін өліп-талып шығарған кітабыңды өзің сатуың керек. Қаламгер болу үшін алдымен бай болуды қажет ететін дауренге тап болдық.

Рас, соңғы жылдары Астанада бірен-саран жастарға- жас дегенде олар да 30 бен 40-тың арасындағылар- Президент пәтер берді. Естуімше, Алматыға Иманғали бауырымыз әкім болып келісімен 20-30 жасқа пәтер беріліпті. Иманғали ана жылы аз мезгіл Атырауда болған кезде де шығармашыл, өнерлі жастың біразын, үлкен ағаларымызды жарылқап еді. Амал не, көп отыра алмады елде. Премьер- Министр болып тұрғанда да өнер адамдарына, жазушыларға өз шешімімен пәтер бергенін білеміз. Жалпы, менің ойымша, бәрі жергілікті басшыға байланысты. Қазір ел экономикасы даму үстінде. Амал не, әкім бәрі Иманғали емес. Құдай берген өнері, таланты барларға ерекше түсінікпен қарайтын, бағалайтын басшы азаматтар жоқтың қасы.

- Өмірдің мән-маңызы неде деп ойлайсыз?

- Өмірдің мән-маңызы туралы әр адамның түсінігі әртүрлі шығар. Менің түсінігімде, адал жүру, біреулерді жылатпай, біреулерге зорлық көрсетпей өмір сүру, балаң болса, оған тәрбие беру. Кейбіреулер бала туғанын әлемге жаналық ашқандай мақтан етеді, ал сәбиіне дұрыс тәрбие бермейді. Баланы тірілей жетім ететіндерді қайда қоямыз?

- Сізге ғашық болған адам туралы білуге бола ма? Болған болса, сол адам туралы айтып кетсеңіз?

- Ғашық болған адамдар көп. Бірақ мен бәрін бірдей жақсы көргенім жоқ. Олардың арасында өзім өте жақсы көрген бір жігіт болған. Дүниеден ерте кетті. Мотоциклмен келе жатып жол апатына ұшырады. Мен содан кейін көп жыл ауру адамдай сүлесоқ болып қалдым. Ол күйімнен өлең жазғаннан кейін ғана  арыла бастадым. Ал енді, сұрағың-ол адам туралы айтыңыз? Не айтам? Ұзын бойлы, қыр мұрынды сарғыш жігіт еді. Әнді жақсы салатын, скрипкада ойнайтын. Дәрігерлікке оқып жүргенде қайтыс болды.

- Әңгімеңізге рахмет. Менің сауалдарыма тағы да қосарыңыз бар ма?

 - «Алматы ақшамы» - Алматының айнасы. «Алматы ақшамының» ұжымында жүрген әріптес (мен де өзімді журналистпін деп есептеймін ғой) іні-сіңілілеріме шығармалышық табыс тілеймін. Қазір ылғи бір кемшілік, олқылықтарға әуес болып барады газетші қауым. Елде жасалып жатқан жақсы істер де, жақсы адамдар да баршылық. Солар туралы жазған дұрыс деп ойлаймын. Адамның ішкі тазалығы, биік адамгершілігі, ала жіпті аттамайтын адалдығы, бір сөзбен айтқанда, моральдық тақырып ұмыт болмауы керек. Халықты жақсылықпен тәрбиелеген дұрыс. «Пәленнің үйін тонап кетті» немесе «Түгеншенің баласы наркаман екен - ондай болмаңдар» деген ақыл кері әсер етуі мүмкін. Одан гөрі «Мен неге сондай болмаймын» деп талпынатындай жақсылықтар жайлы жазылса, тәрбиелік мәні көбірек болар еді.

   Мен журналистерді жақсы көремін, сыйлаймын, Төлеген ақын айтқандай, «Адалдығы сезіліп тұрар болса!»

АТАҚ ҮШІН ӨЛЕҢ ЖАЗҒАН ЕМЕСПІН

«Нұр-Астана» газетінің тілшісі Құралай Рахымбаеваның

сұрақтарына орай

- «Әйелдің талантты болуы - трагедия» деп едіңіз бір сөзіңізде. Бұл нені меңзегеніңіз?

- Өзім әйел заты болғандықтан емес, жалпы өмірдегі құбылыстарды байқағаннан түйген ойым. Әлі де осы пікірдемін. Жер шарының барлық түкпірінде еркектердің үстемдігі басым, әйел затын қанап отыр. Діндердің түсіндіруі бойынша, ол христиан не ислам ба, бәрінде де бір қағида- әйел ер азаматтың қол орамалы. Бұл – отбасында. Ал, әйелдің ақыл-ойын, парасатын бағалайтын қоғам болыпты дегенді көру емес – естіген емеспін. Бұл – шындық.  Осындай ахуалдағы әйел затына табиғатынан талантты болу – мейлі ол саясаткер ме, ғалым не дәрігер ме оның жан-дүниесіне қасірет әкеледі. Еркектер оны мойындағысы, тіпті ескергісі келмейді. Егер менің шығармашылығымнан хабардар болсаңыздар, өлеңдерімде о бастан айтып келе жатырмын. Әйелдер ерлермен тең құқылы деген – құр сөз, бос әңгіме. Ал осындай жағдайда талантты әйелдердің күні қандай болмақ? Алдымен, талант- әйелге де, ер азаматтарға да ауыр жүк. Екіншіден, әйелдің таланты қоғамда бағаланбайды.

- Депутат кезіңізде «Астанада ақын жазушылар бас қосатын шығармашылық үй керек» деп бірнеше рет мәселе көтердіңіз. Бірақ осы шаруа аяқсыз қалған сияқты...

- Иә, мәселе көтеріп, Премьер-Министрге хат жолдағаным рас. Бірақ депутаттың не қарапайым ақынның сөзіне құлақ асатын Үкімет бар ма? Суретшілер, ақын-жазушылар, сәулетшілер бас қосу үшін жай пікірлесіп, бір –бірімен көрісу үшін еркін ашатын есік жоқ екені рас қой. Ал талантты жастарымыз қанша Астанада?! Олардың да барар жер, басар тауы жоқ. Әрине, салмақ Астана әкімшілігіне түседі. Себебі біз ойлағандай ішінде кездесулер өткізетін залы, әңгіме-пікір алысу үшін жабдықталған бөлмелері, дәмхана, мейрамханасы, көрме өткізуге лайық фойе және тағы басқа қажеттіліктері бар сарайды жабдықтап, ұстап отыру үшін де үлкен қаражат керек. Кең қалта Кеңес өкіметі кезіндегідей емес, қазір қаражат бөлгізудің де шытырманы мен шырғалаңы көп көрінеді. Әйткенмен, өнер- ұлттың өзегі. Өнерсіз ұлт өлі.

- Атақ үшін мақсат қойып шығарма жазған кезіңіз болды ма ?

- Атақ үшін өлең жазған емеспін. Рас, кезінде, партия саясатына арналған бірер өлеңім болды. Бірақ мен оларды шынайы сеніммен жазғанмын. Ақын деген ақылы аз, сезімі көп халық қой. Мен ол кезде коммунистік партияда жүрген адамдарды нағыз шынайы, адал, ала жіпті аттамайтын періште пейіл жандар деп ойлайтынмын және сол ойыма сенетінмін. Шынында да қарапайым халық біреулерден қорлық-зорлық көрсе, партияға барамын, ақ-қарасын айырып, әділдігін солар айтады деп үміттенемін.

- Қазіргі заманда әдебиет өкілдерінің беделі, өтімділігі кімге, неге байланысты деп ойлайсыз?

- Халық ақын-жазушыдан әділ сөз, шындықты айтуды күтеді. Билік басында жүргендер жақтырмай қарауы мүмкін. Қазақта ақын-жазушылар ежелден ханға да, биге де қара халықтың мұң-мұқтажын, елдегі жағдайдың күнгейін де, көлеңкесін де жасырмай айтып келгені тарихтан белгілі. Бүгінгі сөз зергерінен халық сол дәстүрді күтеді. Батыл айтамын деп ананы да, мынаны да айтып, дау-дамай, ел арасына қобалжу, күдік тарататын, қоғамның береке-бірлігіне қылау түсіретін айқай-шу көтеру орнысыз, әрине. «Бояушы, бояушы дегенге сақалын бояпты» деген мәтел бар. Сөзге құлақ салатын, сөз қадірін зерделеп түсінетін ел болса, ол мейлі үлкенді – кішілі басшылар ма, қарапайым адамдар ма, мәселелерді айқай-шусыз сараптап, түсінікпен шешуге болады. Айқайлағанды батыр деп, сөз құрғанды ақын деп бағалайтындар бар. Бұл-қателік. Түсінік, талғамның саяздығы. Сондықтан жалған бедел, жасанды абырой мен шын мәніндегі зиялылықты ажырата алмаудан қолдан жасалған батырлар да, ақындар да көбейіп кетті. Ал әдебиет – халықтың мәдени, түсінік деңгейін тәрбиелеуші. Бедел, өтімділік деп отырсың. Осы айтқандарымнан сұрағыңның жауабын түсінерсің деп ойлаймын.

- Бүгінде масылдық психология, әлжуаз патриотизм туралы жиі айтылады. Ал ұлттық рухты көтеретін әдебиеттің үні неге әлсіз?

- Сұрағыңды түсінбей отырмын. Ұлттық рухты айқаймен көтермейді. Оның дәні отбасында себіледі. Ал көркем әдебиет сол дәннің ары қарай өсуіне, бүршік атуына дем береді. Сонау Абай мен Махамбет, Сұлтанмахмұттардан бергі қазақтың ақын-жазушыларының барлығының айтып келе жатқаны – ел мен жерді сүйе білу, ата-бабаның тері төгілген туған топырақты қастерлеу емес пе? «Әлжуаз патриотизм» деген болмайды. Патриотизм болады не болмайды. Егер біздің елімізде патриотизм жетіспей жатса, ол біздің өзіміздің әлжуаздығымыз. Біз, қазақтар, көрсеқызармыз. Іргемізден құйын соқса, соның шаң-тозаңын жанымызға сіңіріп ала  қоямыз. Оған қоса, шетімізден «жалпақ шешейміз». Қаңғуылдап біреу келсе, басымызға шығарып тайраңдатамыз. Қараңыздаршы: қазір біздің елімізде байлық қазынаның құлағын ұстап отырған кімдер? Еврейлер, кәрістер, оған индустар қосылып жатыр. Олардың қара жұмысын істеп, тер төгіп жалшы болып жүргендер – қазақтар.

Екіншіден, біздің ұрпақ ес білгелі кеңестік патриотизмнің ұранымен тәрбиеленді. Кеңес өкіметінің жұрттың бәріне бірдей дерлік жалақы беріп, бірдей галстук таққызатын саясатына әбден еті үйренген халық рынок дәуірі тұрғанда не істерін, қалай күнелтерін білмей есеңгіреді де қалды. Оның үстіне өзіміздің тәуелсіз мемлекетіміздің шаңырағын көтерер тұстағы қиындықтар кім-кімге де оңай болған жоқ. Барлық мәселені ақша шешетін тосын дәуірге тап болдық. Сен патриотизм жоқ дейсің ғой. Ал сол аш-жалаңаш, жоқ-жұқа жылдарда тәуелсіздігіміздің туын қайтіп көтердік? Елін, жерін сүймейтін халық соншалықты табандылық, төзімділікпен азаттық туының астына топтасар ма еді?

- Сіз саясатқа араласып отырасыз. Бірнеше жыл депутат та болдыңыз. Билік басындағы өзгерістерден не күтесіз?

- Билік басында жүргендердің ақыл-парасатына, халықтың мұң-мұқтажын сезініп түсінетіндігіне көп жайт байланысты. Кабинетіндегі билік креслода отырып алып түрлі шешім шығаратын, шет елдерге шықса, солардың тілінде анекдот та айта алатын, өз тілімізде «Ләббай, тақсыр!» мен «Ассалаумағалейкумнен» әрі бара алмайтын билікшілер көбейіп барады. Пәленше пәлендей істің басына келді, енді бәрі түзеледі деп айтуға – мен бұл адамдарды білмеймін. Білмеген жайды далбасалап айта алмаймын. Елбасымыз жастарға сенім артып, жанына жақын тартып, баяғыдан өсіріп келеді ғой. Олардың ішінде сенімді ақтап жүргендері бар, сырт айналып кетіп жатқандар да болды. Менің тілегім – азаматтар бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып жүрсе екен.

- Бізде қазақ әдебиетінің мықты шығармаларын шет тілге аударылу мәселесі әлі де солқылдақ. Мәселен, «Абай жолы» ағылшын тіліне бес мың данамен ғана аударылыпты. Бұл ағылшынша сөйлейтін 50 елге не болады. Елбасымен болған бір кездесуде қазақ жазушыларының шығармаларын шет тілдерге аудару мәселесін айтып едіңіз? Қазір қалай? Сөзіңіз өтімді шықты ма?

- Қазақтың прозасы да, поэзиясы мен драматургиясы да әлемдік деңгейге баяғыда жетті. Президентіміздің бір сөзінде айтқаны бар, өзіме қатты ұнайды: «Қазақтың тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ». Осы нақылды әдебиетіміз туралы да айтуға болады. Амал не, біз аударма мәселесіне келгенде мешеуміз. Сара ақынның «Үш жүзге даңқы кеткен қайран басым, келгенде Жиенқұлға шықпайды үнім» деп Біржаннан жеңілгені ылғи есіме түседі. Мен өзім Сара апамды пір тұтамын, өлеңдерімді оқыған болсаң, білетін шығарсың. Рас, Германияда Әбішті, Германия мен Францияда Әбдіжәміл ағамызды, Англияда Абайды, Ролланды жақсы біледі деп естимін. Қалай дегенде де, аудармаға көңіл бөлінбей келеді. Жүйелі жұмыс жоқ. Қазір қаржының қоржынын ұстап отырған Қаржы министрлігі, Тұрақты даму қоры «Қазына» немесе «Самұрық» холдингі бар. Олар тек өндіріс, жол, құрылыс мәселелерін қаражаттандырады. Солардың біреуінің жоспарында тәрбиенің фундаменті- кітап, оны жазатын ақын, жазушы, драматургтардың жай-күйі туралы еш нәрсе жоқ.

Сен «Абай жолының» ағылшынша аудармасы 5 мың данамен шығыпты дейсің, ал бізде қазір өзіміздің төл туындыларымыз бір немесе екі мың данамен шығады ғой.

- Қадыр ағамыз «Мен өзімді өмір бақи қадағалап келе жатқан жанмын» деп еді. Сіз өзіңізді шығармашылығыңызды, әрбір іс-әрекетіңізді қадағалап отырасыз ба? Дегенмен, адам пенде ғой..

- Не істеп, не қойып жүргенім өзіме жалпы белгілі ғой. Бірақ Қадыр ағамыз секілді өзімді өзім үнемі қадағалап келемін дей алмаймын. Күнәсіз адам баласы болмайтын шығар, алайда өзім «пәлен жерде қателік жіберіппін» немесе «әне бір шығармамды дұрыс жазбаппын» деп өзімді жазалаған емеспін, ендігі жерде жазаламаймын  да. Бір өлеңімде:

                     Қыңыр кетсем, кешір деп өтінбеймін,

                     Шақыр, өмір, әділет сотын мейлің!

                     Мен әйтеуір жалтаңдап, жалбарынып,

                     Өзім қылған ісіме өкінбеймін,-

деп жазғанмын. Мен принципимді ауа райына немесе ортаның көңіліне қарап өзгертпейтін адаммын.

- Шығармаларыңыздағы биік құндылықтарды өмірде де ұстанасыз ба?

-  Өмірде сондай болмасам, өлеңдегі айтарым басқаша болмай ма? Мен саған қарсы сұрақ қояйын. Сөзі бір бөлек, өмірдегі ісі бір бөлек ақын-жазушы бар ма, көріп-сезіп жүрсің бе? Әйтпесе мұндай сұрақ қоймас едің ғой.

- Абайға «Неден жеңілдіңіз?» дегенде, «Сөз ұқпайтын ақымақтан күнде жеңілемін» деген екен. Бар қазақтың болмаса да, көп қазақтың тірлігінен көңіліңіз қалған кездер болды ма?

- Көңіл қалу көп. Оның қайсыбірін айта бересің. Көңіл толмайтын жағдайларда жетерлік. Бірақ көңіл қалу, көңіл толмау дұрыс емес. Адам баласы Алла тағаланың жасаған, жаратқан заттарының бәріне риза көңілімен қарау керек дейді көне ғылымдарда. Әйтпесе, Алланың шаруасына қол сұғу, жақтырмау- пендеге күнә. Бірақ адамның бәрі педе ғой. Менде солардың бірімін дегендей...

- Ізіңізден еріп келе жатқан жас ақын-жазушылар бар. Жас ұрпақ бар. Олардың әдебиетке деген көзқарасын қалай бағалайсыз?

-Жас ақын-жазушылар, құдайға шүкір, бар секілді. Маған көбіне-көп ақын қыз-жігіттер хабарласады. Жазғандарын оқып, пікір айтуды сұрайды. «Қазақ әдебиетіндегі» жастарға арналған беттерді үнемі оқып тұрамын. Қазіргі жастарға талантты болу азшылық етеді. Оған қоса іздену,білімді болу керек.

- Соңғы кезде не жазып жүрсіз?

- Пәлендей ешнәрсе жазып жүргенім жоқ. Оқта-текте мақала жазып қоямын.

- «Напалеон қылыштың жүзімен жауламақ болған елді қаламымның күшімен тізе бүктіремін» депті белгілі француз жазушысы Бальзак. Сіздегі қаламның қуаты қазақты «тізе бүктіре» алады деп ойлайсыз ба?

- Біреулердің не қоғамның тізесін бүктіремін деп мақсат қойған емеспін. Бальзактың пікірін құптамаймын. Поэзия, жалпы әдебиет десек те болады, адамның рухына әсер етеді, семіп бара жатқан сезімдерді қозғайды, жан бітіреді. Ал шындығына келсек, ақын (жазушы да солай шығар) өзі үшін жазады. Өзінің сезімдерін, іштегі жиналған ой түйіндерін сыртқа шығару үшін жазады.

- Шығармашылығыңыздан бөлек, сіздің аудармаларыңыздың өзі бір төбе. Сол аудармаларыңызды кітап қылып шығару ойыңызда жоқ па?

- Рахмет, аудармаларымды байқап, бағалап жүргеніңе. Александр Блок, Пабло Неруда, тағы біраз ақындарды бір кезде ақша табу үшін емес, жан-дүниеме жақын көріп, жүрек қалауымен аударып едім. Өткен жылы «Қазақстандағы Пушкин жылы» деп жатқан соң, «аударып көрейінші» деген оймен орыс поэзиясының ардагері Александр Сергеевичтің «Пайғамбар», «Құранға еліктеу», «Күтушіме», «Қара бұлт», «Мен сізді сүйіп едім», «Сібірге хат», тағы біраз лирикалық өлеңдері мен «Моцарт пен Сальери» драмасын, «Алтын әтеш туралы» ертегісін және «Сығандар» деген поэмасын аудардым.

Мен аудармаға қалай болса, солай қарамайтын адаммын. Өйткені әр ұлттың данышпандарын күлдібалам етіп аудара салсам, о дүниеде ол ұлылардың рухы менің ит – сілікпемді шығарып ұрсып, ренжи ме деп қорқамын. Тіпті Блоктың «Кармен», «Куликов даласы», «Нәпсі» секілді дүниелері мен лирикасын аудару үстінде қиналғаным сондай, ауырып қалғаным бар.

Оқырмандар Пабло Неруданың «Жүректің төрт мезгілі» кітабын менің аудармам арқылы оқығанда «Пабло Неруда қазақша жазған ба?!»- деп ризашылық білдіргендері бар. Бұған да шүкіршілік, тәубе деймін. Бірақ кітап шығару қиындап кетті ғой. Қыруар қаражат керек. Жақын – жуығы бизнеспен, саудамен айналысатындар Абай мен Махамбет шығармаған сәнмен, көлеммен том-том етіп дүниелерін шығарып жатады. Тіпті неше түрлі сый-сияпаттар алып жатады. Бизнеске айналған әдебиет – шын мәніндегі көркем әдебиет емес. Жарнама-дәуірінің арақ-шарап, шемішкіге арналған  даурықпа лақаптарының уақытша тауары. Ал әдебиетті олай қорлауға болмайды. Мен өзімді немесе өлеңімді жарнамаға айналдырғым келмейді. «Кітабыңызды шығарайын деп едік» деп жатқан баспагерлерді кездестірген емеспін. Ал әркімнен қайыр-садақа сұрағым келмейді.

- Кезінде Сіз «Менің замандастарым» атты эсселер циклын жариялап бастаған едіңіз. Бұл әлі жалғасын таба ма?

- Мен бірнеше эссе, мақалалар жаздым ғой, көзіңе түспеді ме? Ұзын- ырғасын бір кітапқа жетіп қалды-ау деймін. Әлі де жақсы адамдар туралы жазу үстіндемін. Мен ақын болмаған болсам, журналист не сәулетші болар едім. Ұрпаққа үлгі болар жаны жайсаң азаматтар қанша елімізде. Әдетте ондай тұлғалар өзгелерді итеріп тастап, өзін көрсетуге тырыспайды. Оларды қоғам көре бермейді, көрсе де елегісі келмейді.

- Талай жылдар балалар басылымында қызмет атқардыңыз. Ыстығы мен суығын қатар көрдіңіз. Қазір балалар басылымына мемлекет тарапынан бөлінетін қаражатты ауызға алуға тұрмайды. Осы сіздің жаныңызды ауыртпай ма?

- Бізде балалар әдебиеті о бастан кенже қалып келе жатыр. Кеңес өкіметінің тұсында да бұған көңіл бөлінбеді. Тіпті қаламақы да басқа жанрларға қарағанда төмен болатын. Қазіргі балабақшаныңтәрбиеленушісінен не үйде өсіп жатқан балапаннан: «Батырларды білесің бе?» деп сұрасаң, Шварцнегерді атайды. Қобыланды, Алпамыс, Қамбар, Исатай, Махамбет, Сырым, Бауыржан, Әлия мен Мәншүк олардың аузына түспейді. Өйткені күндіз-түні көгілдір экраннан көретіндері батыстың робот тектес Шварцнегерлері немесе Гарри Поттер, «Өрмекші адам» секілді біздің рухымызға тіптен жат дүниелер. Біз егемендік алған өз рухымызды, қазақи табиғатымызды мүлде ұмытып бара жатырмыз. Қаланың қазақ мектебінде оқитын баласы да ана тілінің мән-мағынасын жете түсінбейді. Осының бәрі қоғамымызға, қазақ халқының тіліне, болмысына, тарихына мән беріп отырмағандығынан. «Көп ұлтты елміз» дегенді желеу етіп, 9 қазақ, 1 орыс отырса орысша сөйлейміз. Ұлттық намыс болмаған жерде ұлт та аяқасты болады. Және біз көп ұлтты мемлекет емеспіз. Бұл – қате түсінік.

Балалар әдебиеті бар ма қазір? Жоқ қой! Балаларымыздың оқитын, тәрбие алатын, көретін дүниелерін қалай жандандырамыз дейтін мемлекет болмаса, жазушылар жазғанын шығара алмаса, бала қызығып көретін кинофильмдер атымен жоқ болса, мені қуанады ғой деп ойлайсыз ба?

- Қазір бұрынғыдай емес, бір сәт қолыңыз босады. Таза шығармашылықпен айналысуға уақытыңыз бар. Қандай шығарма жазып жүрсіз? Мемуар жазу ойыңызда жоқ па?

- Әлгінде айттым ғой, мақала, эссе жазып жүрмін деп. Ойымда драма жазу бар деп айтқан едім бұрынырақ. Сахнаның құпия қуыстарын білмегендіктен, батылым бармай жүргені... Бірақ өмір болса, сахналық дүниені жазып бітіремін. «Қолыңыз бос, уақытыңыз бар» деп отырсың. Шынымды айтсам, уақытым жетпей жатады. Кездесулер, жиналыстар, бала-шағаның шаруасы дегендей... Ал мемуар туралы жақсы айттың. Ол менің жақсы көретін тақырыбым. Қазіргі оқырманды «Алатаудан бұлақ құлдырай құлап жатыр, біз соған қызыға көз салып серуендеп жүрміз» деген сипаттаулармен таңғалдыра алмайсың. Ал мемуар арқылы ұрпаққа көп нәрсені айтуға болады. Мемуар, күнделік жанрын өте жақсы көремін. Қысқаша күнделік жазып жүрмін. Кейін көрерміз.

- Кей деректер бойынша елімізде 100- ден аса баспа бар көрінеді. Бірақ осы баспалардан шығатын қазақ кітаптарының саны көңіл жұбатпайды. Неге?

- Қазіргі заманда неше жүз екенін білмеймін – әйтеуір баспа көп. Олардың бәрі жекеменшік екенін білесіңдер. Ендеше, әрбір кітап шығарушы баспагерге қажетті қағаз, бояу, кітап шығаратын заттарды сатып алу үшін және жұмысшыларға еңбекақы беру үшін қаражат төлеуге міндетті. Көп ақша төлесе, кітаптың саны (тиражы) да көп болады. Бұл ретте баспагерлерде еш кінә жоқ. Кітап шығарушының қалтасының қалындығына байланысты. Ал мемлекет есебінен шығатын азғана кітаптардың саны бір мың, екі мыңнан аспайды. Ақша сол азғана санға есептеліп бөлінеді. Капиталистік жүйенің негізгі принципі – ақша табу. Әркімнің кітабын шығару үшін мемлекет қазынасынан қаражат бөлінбейді. Осындай жүйедегі қоғамда өмір сүріп жүріп, әлгіндей сұрақ қою ерсі.

- Бүгінде айтылып жүрген гендерлік саясатқа көзқарасыңыз қалай? Қазақ әйелдеріне бұл керек пе?

- «Гендерлік саясат» дегенді жамылып алып, ойы, білімі тайыз, әйтеуір орамал тартқан аты бар деп не көргенділігі, не елге айтар пікірі, болмаса ұрпаққа үлгі болар өнегесі жоқ, қазақтың табиғатынан, тілінен хабары жоқ әйелдерді басшылық орынға қоюға қарсымын. Ал елімізде алғыр, парасатты, ұйымдастыру қабілеті жоғары қыз-келіншектер қаншама!  Олар қандай міндетті де жауапкершілікпен атқара алатынына күмәнім жоқ. Қазір «қазақ үшін мынау керек, мынау керек емес» деп кесіп айтатын заман емес. Желдің өтінде тұрған Қазақ елі әлемдегі елдердің жақсысын да, жаманын да бойына сіңіріп үлгі етіп жатыр ғой. Біз екеуміз айтты екен деп теріс ағып бара жатқан суды оңға бұратын саясатты көріп отырғаным жоқ.

- Өз қатарластарыңыздан кімнің шығармасын оқисыз?

- Кішкентайымыздан кітап оқудан басқа алаңы болмаған ұрпақпыз ғой. Қазір кітап оқуға әуестігім жоқ. Діни, философиялық, жаратылыс, адам баласының болмысы жайлы дүниелерді іздеп оқимын.

- Жастар поэзиясын қадағалап жүретініңіз рас. Жалпы, кімдерден үміт күтесіз?

- Әдебиетте талантты жастар бар, Құдайға шүкір. Көзіме түскендерін, газет-журналға шыққан өлең, әңгімелерді оқимын. Әйтпесе, кітап қолға тие бермейді, өздері әдейі жібермесе. Алдында айтып кеткендей, таралымы 1000-2000 кітап шықса, оны автордың өзі жолдас-жораға таратса, қалың оқырманға жетпейді ғой. Аты шығып жүргендерден Мейірхан Ақдәулетов, Тыныштықбек Әбдікәкімұлы, Гүлнәр Салықбаева, Елена Әбдіхалықова. Бұлардан кейін келе жатқан қыз-жігіттер де бар.

- Кейбір қаламгерлер шетелге кетіп, кейбіреулері туған еліне оралып жатыр. Сіздің Жайық жағасына қоныс аударғыңыз келмей ме?

- Мен үшін қазақ елінің қай бұрышы да туған жерім. Үй беріп, тіршілік ететін жағдай жасаса, Көкшетауға не Қызылжарға немесе басқа өңірге барып тұра бере аламын. Әлде сендер менің Астанадан кеткенімді қалап жүрсіңдер ме?

- Біреулер айқайлатып, аттандатып шығармашылық кештерін өткізіп жатыр. Сіз үнсізсіз. Осы үнсіздік ұстамдылықтың белгісі ме,  әлде?...

- Мен өзімді насихаттауды ерсі, ұят көретін адаммын. «Кешімді өткізейн, көмек көрсетіңіз, Өскеменге не Қарағандыға телефон шалып, әлдекімдермен сөйлесіңіз» деп Президент әкімшілігіндегілерге немесе Мемлекеттік хатшыға барып өтінетін жайым жоқ. Жер-жердегі қара халықтың өкілдері – оқырмандарымнан хаттар келетіні рас. «Кітаптарыңызды дүкендерден таба алмаймыз, өзіңіз кешіңізді өткізуге біздің жаққа келмейсіз бе?» - деп телефон шалып, хат жазып жатады. Ниеттеріңе рахмет. Ал сенің «әлде» дегенің соңындағы көп нүктеңді түсінбей отырмын.

Менің пікірімді білуге шын ниет білдірген «Нұр-Астана» газетінің басшыларына алғысымды білдіремін. Газеттеріңнің аты ұнамайды, ал заты жаман емес. Қазақ елінің әр ауылы сүйіп оқитын, іздейтін басылым болсын.

- Әңгімеңізге рақмет.2002

МЕН ОНЫ ТУЫСЫМДАЙ КӨРЕТІНМІН....

«Алтын орда» газеті

Сонау жетпісінші жылдары, біздің қазақ өлеңінің басым бөлігі қарны тоқ, қайғысы жоқ семізмалайдың мінезіне беріле бастаған тұста Фариза Оңғарсынованың поэзиядағы жұлдызы ерекше жарқырай       бастағандай болып еді. Неге?... Оны зерделі оқырман өзі-ақ түсінеді. Дегенмен, неге...Сірә, сол бір тосын, мінезді жырлардың болмысынан, десі мен сесінен Махамбетпен рухтас өрлік пен қайсарлық, Махамбет жырларында егіз ұғым боп қоса өріліп жүретін Намыс пен Мұң  айқын бой көрсеткенінен шығар. Фариза апай туралы оның құрдасы, ұлы тұлға Асқар Сүлейменовтің «Фариза – это Махамбет в юбке» деуінен шындықтың аңғарылары анық. Қалжың қатып айтылған осы пікір әлгіндей атмосферада қазақ өлеңіне тосын рух әкелген Фариза жырларын, дәл сондай өзгерісті күтіп жүрген – Фаризадай құбылысты күткен- көгенкөз көпшіліктің ырзашылығын дәл басты. Махамбет Фариза емес. Дегенмен, Фариза да Махамбет емес. Себебі, бір тұлға екінші тұлғаны қайталамайды. Екеуі рухтас деуге әбден болады. Күні кеше ғана Фариза апаймен сұхбаттасудың сәті түсті – Махамбет тойына бірер күн ерте келіпті. Той алдында Фариза апайдан бірер пікір тыңдамауды біліксіздіктің ең сұмырайы санап, бірер сауал қойдық...

- Махамбет заманындағы қазақ ұлтының сана-сезімі, рухани болмысы, дүниетанымы мен қазіргі қазақ этносының арасында нендей айырмашылық бар? Ұлт не жоғалтты, не тапты?

- Мен қоғамдық құрылысқа орай ұлттың санасы өзгереді дегенге сенбеймін. Жас күнімде Компанеланың «Күн қаласын» оқып, одан коммунизмде дәл сондай жалпыға бірдей жайма – шуақ өмір болады деп сендік. Коммунистік идеология Құдайға сенуден жырақтатты, ұстатпайтын үміттің соңынан жүгіртті. Ал, қазір идеологиясы жоқ қоғамда өмір сүріп жүрміз. Бұрынғы қоғамда (кеңестік кезді айтып отырмын) бір шындыққа жетеміз, дүниеде әділеттілік бар деген сенім алға ұмтылдырса, бүгін ол үміт жоқ. Махамбет заманындағы қазақ рудың тәуелділігінде болса, бүгінгі қазақ қалталы топтарға бағынышты. Қазіргі қазақ елінің бас идеологиясы – ақша. Ақша мен байлық үстемдік еткен ортада адалдық болмайды.

Халқымыз ұлттық болмысын жоғалтты. Бұрын орыс болуға, орыс психологиясын жанымызға сіңіруге ұмтылса, бүгін ағылшын боламыз деп жанталасудамыз.

Махамбет заманында аңғ,ал да, ұрда-жық едік. Тіпті, Махамбетті өлтіру сәтінің өзінен дала қазағының болмысы көрінетін секілді.

         Ал, бүгінгі қазақ адамды олай өлтірмейді: әбден сілесін қатырып, тор құрып, қоғамға керексіз етіп, кісіні өзін-өзі өлтіруге мәжбүр етеді. Білімнің өзін адамдар адамгершілік, сабырлық, әділеттілік емес, қулық-сұмдықты, амал-айланы меңгеруге пайдаланатындай көрінеді маған.

- Махамбеттің 200 жылдығының аталып өту деңгейі Сізді қанағаттандыра ма?

- Өткен жылдан бері сұхбат, мақалаларымда да айтып жүрмін. Махамбет – қазақ халқының теңдігі, тәуелсіздігі жолында құрбан болған, қысқа ғұмырында рахат көрмеген жан. Тағдыры- тұнған трагедия. Ал, 200 жылдығына бүкіл ел болып әзірлік жасады, қазақ елінің төрт бұрышы түгел қолға алып, кейінгі ұрпаққа алдаспан ақынның рухын сіңіріп жатыр деуден аулақпын.

Махамбеттің туғанына 200 жыл толуын елдік, қала берді әлемдік аренаға шығаруда шырқырап жүгіріп, жанын салған бірден-бір адам – Иманғали Тасмағанбетов. Ол Махамбет арқылы өзінің атын шығарайын деп емес, ұрпақтың рухын көтеру, бабаларымыздың қаны төгілген, армандап, аңсаған Тәуелсіздіктің туын нығайту үшін аянбай еңбек етті. Жалпы, ұлттық болмыс, патриоттық сезім, елдің, ұрпақтың бірлігін тарихымыз арқылы тәрбиелеуге жанын салып жүрген біздің заманымыздағы саяси қайраткерлер арасында жалғыз Иманғали Нұрғалиұлы екенін мақтанышпен айтуымыз керек. Егер ол қолға алмағанда, Махамбеттің 200 жылдығы қазіргі дәрежеде аталып өтпеуі де мүмкін еді.

Қазақ халқының тарихында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Ілияс Омаров секілді ірі тұлға Иманғали екенін тарих әлі де алтын әріппен жазады. Білгісі келмейтіндер болмаса, көкірегінде сәулесі бар ел мұны жақсы біледі.

         Ал, Атырау елі, үлкен-кішісі қызу әзірлік үстінде. «Егемен Қазақстан» газеті, «Қазақстан» телеканалы айтарлықтай қызмететіп келеді.

         Атырау облысының Аслан Есболайұлы бастаған әкімшілігі ұйқы-күлкісіз ұйымдастыру жұмыстарының қарбаласында.

         Қазақстанның кейбір облыстарында «Махамбет қай дұшпанмен алысты, өзі батыр ма, ақын ба?..» деп сұраққоятындар бар. Осыдан-ақ Махамбет туралы түсініктің әлі шикі екенін көруге болады.

         - Махамбет өлеңіндегідей өмір сүрді. Оны «Махамбет аудармашысымен әңгіме» атты өлеңде өзіңіз де айттыңыз. Қазір ше? Кей ақынның өлеңін көрсең, «халқы үшін» қабырғасы қайысып жүрген сияқты да, өзі сайрандап жүр. Неліктен? Әлде, әлем поэзиясы сияқты қазақ жыры да жасанды болып болды ма?

         - Бұл жанды сұрақ. Кеудемізді кеулеп, дертке айналып отырған қасірет. Ақша дирижер болған жерде рухани тірліктің өзегі – әдебиет пен өнердің орны босағада, босағада емес – ау, табалдырықтың арғы жағында болып тұр. Құрап –сұрап өлең жазып, ақыл айтатындардың жолы қашан да ашық. Оның үстіне бүгінгі таңда әдебиет дегеннің не екенінен хабары жоқтар билік айтатын болды. Жасандылық – біздің ғасырдың болмысы. Табиғилықтан жырақтаған орта шынайы талантқа мұрнын шүйіреді.

- Махамбет және Сіз. Іштей өзіңізді онымен салыстырып көрдіңіз бе? Замандастарыңызды? Біз (қазақ) одан озық тудық па, онымен теңбіз бе, әлде, кембіз бе?

- Махамбетпен өзімді ешқашан салыстырған емеспін. Тіпті, ойыма келмеген жай. Бала күнімізде атын жаттап, үлкендердің айтуымен қанымызға сіңген бейне, Махамбет бейнесін айтам, мен үшін Мұхаммед Пайғамбар секілді әулие тұлға болатын. Мен, анамнан естіген әңгімелердің әсерінен болса керек, бұл екі кісіні түсімде көретінмін және біздің туысқандарымыз деп қабылтайтын едім.

         Көп жылдарға дейін Махамбет туралы ештеңе жаза алмадым, себебі, қорқатынмын. Бас салып ол туралы жазу көргенсіздік деп ойлайтынмын.

         Сондықтан болу керек, өзімді ол кісімен салыстыру туралы ой келмегені. Құдай тағалаға рақмет, ондай ойды маған жібермегені үшін. Мейірхан, өзіңнің мақалаларыңда айтылатындай, бас басымыздан «махамбетсіп», «абайсып» жүрсек, кешірілмес күнә болар еді.

         Ал, біз, бүгінгілер, Махамбеттен кембіз деп ойлаймын. Заманның тоқпағы бізді қорқақ етті. Бала-шағамызды құртып жіберер деп, биліктің балтасынан жасқанамыз.

         Махамбет болса, бас-көз демей, айтатынын айтып, қылышын қынынан суырып атой салды, құрбан болды. Құдайдан басқаның қаһарынан қорықпады.

Хан емессің, қасқырсың,

Хас албасты басқырсың.

Достарың келіп табалап,

Дұшпаның сені басқа ұрсын.

Хан емессің, ылаңсың,

Қара шұбар жылансың.

Хан емессің, аянсың,

Айыр құйрық шаянсың,-

деп бүгінгі басшылардың біреуіне айтып көр – тұқым- тұқияныңмен құртып, не бір жеріңнен бірдеңе тауып, абақтыға қамап қойсын. «Біз Махамбеттен кем емеспіз!» деп тепсіну – күпірлік.

- Абай мен Махамбеттің ара салмағы, айырмасы неде? Біреулер айтатындай, Махамбет «екінші нөмір» ме, әлде?..

- Абай-халықтың абызы, ақсақалы. «Ақсақалдық» деген ұғым қазаққа қасиет еді ғой. Елге басу айтатын, қыңыр кеткенді қылышпен емес, ақылмен тоқтататын, жақсы мен жаманды айыра білуге үйрететін өмірдің өткелдерінен өткен ақыл-парасат иесіне ақсақал дейді. Бүгінгілер «асарыңды асап, жасарыңды жасадың, енді өз ақылың өзіңе, жайыңа отыр» дейтін заманға тап болдық.Ауылдың үлкені, елдің ақсақалы деген ұғымдар ұмытылды.

         Абайды барлық заманның ұрпағына ортақ ақылгөй дана деп ұғамын.

         Махамбет-алау жастықтың, албырт өжеттіктің, қайтпас қайсарлықтың символы. Қазақтың әрбір жасына үлгі болар тұлға. «Нөмір бір, нөмір екі» деп бөле-жару түсінбестік, түсінгісі келмегендік. Абай мен Махамбет- Қазақстан деген алып құстың екі қанаты. Махамбетті қалың ел әлі де толық білмейтінін, өз деңгейінде оны оқып-білуге үкімет тарапынан оң көзқарас кем екенін жоғарыда айттым.

- Қалай ойлайсыз: «Қазіргі Махамбет» сізге, қоғамға ұнар ма еді-шыншыл, бәрін тура айтатын кісілер неге әлі де жеңілумен келеді де, Ықылас болуға әзірлер мен жорға Нұрымдар неге озып жүр?

- Қазіргі таңда Махамбет тектес тұлғаларды «тентек», «тіл табуды білмейтін», «бірдеңені бүлдіретін», жұғымсыз деп таниды.Әрине қарапайым халық ондайларды хан көргенмен, биліктегілерге солардың саясатын қолдап, өздерін қолпаштайтын, сойылдарын соғып, шындықты айтқанды шыңырауға батыратын Ықыластар мен жорға Нұрымдар керек. Жалпы, қай заманда да билік тізгінін ұстағандар қара халықтың, одан шыққан ақыл-парасат иелерінің пікіріне құлақ салудан жырақтайды, «Менен басқаның сөзі сөз емес- өзім білем, өзім пішеммен» көкірек кереді.

         Билік деген – өзінен басқаны ойлатпайтын дерт. Бұл жұқпалы дертті сылып тастап, рухани тазалықты талғам ететін біліктілер жоқ. Саясат деген – жұтпа сор, оның маңына жақындаған адамның шырмауынан шығуы қиын. Саясаттың сазына малтыққан жанның тазаруы неғайбіл.

         Бұл жайдың бәрін: заманның илеуіндегі адамның құлқын, басшының болмысын бұдан бірнеше жыл бұрын жазылған «Мүшәйра» деген өзің жазылуының куәсі болған топтамамда айтқанмын. Цензурасы жоқ бүгінгі заманда әркім батырсып, шешенсіп, «мен баяғыда сүйдегенмін, бүйдегенмін» деп жүр ғой.

Махамбет қалың елді, қарапайым бұқараны ханмен теңестірем деп күресті. Ол күрес әлі күнге өзінің мүддесіне жеткен жоқ, жетпейтін де шығар. Өйткені, адамзаттың кез-келген қоғамы биліктілер мен олаға тәуелділерден тұрады.

         Жалпы, «бостандық», «еркіндік» деген – шартты ұғымдар. Адам баласы қоғамға, ортаға, басшыға тәуелді. «Сөз бостандығы» деген не – бос әңгіме, сандырақ. Адамзат жаратылысынан тәуелділіктің қоршауында. Мемлекеттің тәуелсіздігі де осылай. Жер шарындағы әрбір ел айналасын қоршаған елдерге, азулы мемлекеттерге тәуелді екенін көзімізбен көріп отырмыз.

                       Жақсы болсаң, әлсізсің, жоқ қорғаның –

                       Құрады өмір алдыңнан от торларын.

                       Асыл туған аққудай тағдырыңнан

                       Артық екен қарғадай көп болғаның,-

деп жазғаным сондықтан.

         Жалпы, жағымпаздық пен жең ұшынан жалғасқан жершілдік-әлсіздердің қимылы.

         Жең ұшынан жалғаспаса, өз ойымен өмір сүре алмайтындардың, біреулердің көлеңкесінсіз күн көре алмайтындардың ісі.

         Махамбеттің жырларына суарылған ұрпақ мұндай қылықтан жырақ жүреді. Ал, бүгінгілерге Махамбеттің «жат» көрінуі қоғамымыздың жағымпаз болмысын көрсетеді.

                                                                                                         2003

БҰЙРЫҚПЕН ЖАСАЛҒАН ІС ҚАНҒА СІҢБЕЙДІ

«Егемен Қазақстан» газетінің Атыраудағы тілшісі Жолдасбек Шөпеғұлмен әңгіме

         Махамбет Өтемісұлының ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтілетін 200 жылдық мерейтойына әзірлік ел көлемінде өрістеуде. Елдіктің, ерліктің, өрліктің салтанаты алдындағы мерейтойлық шаралар Атырауда былтырдан бері бірінен соң бірі өткізіліп жатыр. Таяуда ғана сондай шараның бірі Махамбет жырларымен қанаттанған халқымыздың аяулы ақын қызы, республикалық мерейтой комиссиясының мүшесі, Парламент Мәжілісінің депутаты Фариза Оңғарсынова ұйымдастырды. Ол – Қараой жазығында өткен республикалық Махамбет поэзиясы күні.

         Жасындай жарқылдап, намысты қайрап, қыр қазағын жыр бесігінде тербеткен еліміздің бір топ арқалы ақындарының Қараойда бас қосуының өзіндік себебі бар. Осында соңғы демі ұзілгенше елінің ертеңіне елеңдеп, азаттықты көксеген ұлы күрескердің рухына тағзым етіп, күндей күркіреп жыр арнаған ақындардың бұл басқосуы ел аузында айтылып жүретін үлкен шара ретінде есте қалды. Осы шараның сәтті өтуіне тікелей атсалысқан халық қалаулысы Фариза ОҢҒАРСЫНОВАМЕН мерейтойға әзірлік хақында әңгімелесудің сәті түскен.

- Фариза апай, «Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім, Жағалай жатқан сол елге, Мал толтырсам деп едім» деп халқының қамын күйттеген жалынды күрескер Махамбет мәңгілік тыныстаған Қараойда республикалық поэзия күнінің өтуі ел-жұртты бір желпінтіп тастады. Бұл шараның алдында Атырауға арнайы келіп, мерейтойға әзірлікпен танысқан едіңіз. Көңілге не түйдіңіз?

- ЮНЕСКО шеңберінде үстіміздегі жылы өтетін Махамбет ақынның 200 жылдығы қазақ халқы үшін айтулы оқиғалардың бірі. Атырау облыстық әкімдігімен және Махамбет мерейтойын өткізу жөніндегі облыстық штабпен келісе отырып, еліміздің белді ақындарының біразын жинап, жыр мүшәйрасын өткізу ұйғарылған еді.

         Осы шара алдында мен мерейтойды өткізу жөніндегі республикалық комиссия мүшесі ретінде Атырау қаласын, Махамбет ақынның сүйегі жатқан Индер ауданын аралап, істеліп жатқан шаруа деңгейін көріп, танысқаным бар.

         Индер ауданында кездесу өткізген кезде жұрттың сөзінен, жалпы жағдайдан «Үкімет бәрін жасап береді» деген пиғыл байқалды. Ал шын мәнінде Атырау жерінде азаттықтың алғашқы қоңырауын қаққан батыр, ақынның рухы әрбір жас пен кәріні ойландыруы керек –ақ. Әлем болып тойлағалы отырған оқиғаға ішкі психологиялық әзірлікпен келген дұрыс еді. Махамбеттің жүрген жерін, туған елін көруге келген өзге ұлт өкілдері ақынның бүгінгі ұрпақтарының, тәуелсіздіктің туын желбіретіп жатқан халықтың рухани тұлғасын көреді.

         Осы жағынан қарағанда, жалпы халықта қозғалыс аз секілді көрінді.

- Бұл мерейтойға әзірліктің ең көлемінде өріс алуы қандай деңгейде? Үлкен салтанат алдындағы шаралар Атыраудан аса алмай жатқандай емес пе?

- Ол пікірің дұрыс. Абай, Жамбыл секілді Махамбет те- ұлттық тұлға. Махамбет тойы Семейде, Қызылжар мен Қызылордада дегендей өткізілуі абзал еді. Бірақ, облыстар үнсіз отыр. Еліміздің тәуелсіздігі үшін күресіп, құрбан болған Махамбет Атырау елінің ғана азаматтығын мұрат еткен жоқ.

         Махамбет тойы – тәуелсіздік тойы. Ұлы тұлғалар халыққа, ұлтқа ортақ.

         Біз ылғи басшыға қарап, биліктегілердің ыңғайына жығылып қимылдамайтын халықпыз. Себебі, елде баяғы ағалық, ақсақалдық дәстүр жойылған. Билік тізгінін ұстағандар ел ағаларын елемейді. Ақсақалдық сөз айтқандары «зейнетақысын алып, жайына отырмай ма» деп күстәналайды кейінгі жастар да, жасамыстар да. Тек басшыға қарап қимылдағаннан ұлттық тамырды нәрлендіре алмаймыз.

- Өзіңіз мүшесі болып табылатын республикалық комиссия Махамбеттің бел баласы Нұрсұлтаннан тараған ұрпақтарын іздестіріп жатқанын естідік. Нендей дерек бар?

- Біз ылғи өткен ізін сүртіп жүретін, талай ғасырды өткізіп алып, сосын өмірбаянымызды, тарихымызды қайта жазатын халық болып алдық. Әр мектеп, әрбір ауыл, бір сөзбен айтқанда, үлкенді-кішілі әр мекеме өзінің тарихын, мұражайын жасауды дәстүрге айналдыратын кез жетті.

         Міне, осы салдыр-салақтықтың кесірінен Махамбет сынды тұлғалардың тұқымын да, ол туған ауылдың жұртын да таба алмай жүрміз.

Нұрсұлтанның ұрпақтары Башқұрт жерінде деген бір әңгіме бар еді. Бірақ, нақты ештеңе жоқ, өкінішке орай.

- Фариза апай, Махамбет сынды ұлы тұлғалар мұрасын кейінгі ұрпақ санасына терең сіңіре өсуі керек. Осы орайда, Махамбет мұрасын насихаттау көңіліңізден шығып жүр ме?

- Махамбет жырларының бірен-сараны ғана мектеп оқулықтарында бар. Ал, жалпы, еліміздің жас ұрпағы Махамбет ақынның ешкімге ұқсамайтын шығармаларын жүрегіне сіңіре оқып, түсініп, түйсініп жүр дей алмаймын. Мектептердегі әдебиет пәнінің мұғалімдері сыныптан тыс оқуларда ұрпақтың көңіліне поэзияның қасиетті нұрын себуге міндетті. Бірақ, олар да Үкіметтің, не Білім министрлігінің арнайы шешіміне не министрдің бұйрығын күтіп жүрген шығар. Ал, шешімді орындау-науқаншылдықтың белгісі. Бұйрықпен жасалған іс қанға сіңбейді.

- Мерейтой қарсаңында Махамбет өлеңдері бірнеше тілге аударылып, баспа бетінен шығып жатыр. Соның ішінде Бекет Қарашиннің орыс тіліне аудармасы жөнінде пікіріңізді білсек...

- Бекет Қарашиннің аудармасы- Махамбет шығармаларының басқа тілде толық шыққан тұңғыш жинақ. Осынысымен құнды. Екіншіден, Бекеттің тұпнұсқадан тікелей аударғаны өте құптарлық және сирек болатын құбылыс.

         Аударма аударылған тілдің төл туындысындай оқылуы керек. Мысалы, Орелдің не Владивостоктың жырды таңдап оқитын оқырманы Махамбет өлеңдерін Лермонтовтың, Блоктың шығармасын қабылдағандай, әр жолын, әр сөзін түсініп, сіңіретіндей болуы шарт. Осы жағынан алғанда өлеңді оқып отырған қазақ поэзиясынан хабары жоқ оқырман қалай қабылдар екен деген күдігім бар екенін жасырмаймын. Оның үстіне барлық өлеңдер орыс поэзиясындағы бір «размермен» аударылған. Орыс халқының әндетіп ауызекі айтылатын частушкаларын еске салатын секілді.

         - Соңғы кезде «Махамбет рухтас ақындар» тіркесі пайда болды. Бұл теңеу қандай ақындарға қаратылып айтылған?

- Махамбет – сезімінің, рухтың ақыны. Ол «Аспанда қыран самғап барады, жерде жылан жылжып барады. Жыландай жорғалама- қырандай самға!» деп ақыл айтатын ақындар қатарынан емес. Жалпы, қара сөзбен, яғни, прозамен айтуға болатын нәрсені өлең етіп құрастырғаннан шынайы поэзия тумайды. Өлеңнің құдіреті де, киесі де, міне, осында. Елін, ұлтын сүюге тәрбиелейтін және «жақсы бол» деген жалаң кеңес берумен емес, сезіммен, жүректің дірілімен өлең жазатындарды Махамбет рухтас ақын деп айтуға болады.

РЕДАКЦИЯДАН: Айтулы ақынымыздың Махамбет тойының дайындығына орай өзін елеңдеткен ойларын ортаға салуын құптай отырып, сұхбаттың бір тұсындағы «облыстар үнсіз отыр» деген сөзіне байланысты пікір қосып қоюды орынды көрдік. Махамбет тойының қарсаңында облыстарды бұл іске ә дегенде бірден жұмыла кетуі байқала қоймағаны рас еді. Бұл жайында «Егемен Қазақстан» бетінде батыңқы сын пікір айтылғаны да бар. Алайда, дәл қазір облыстар тарапынан ештеңе істелмей жатыр деу артықтық болар. Жақында біз бұл мәселеге арнап «Тілшіге тығыз тапсырма» айдарымен «Ақын тойына әзірлік қандай?» деп аталған топтама да жарияладық. Дегенмен, Фариза Оңғарсынованың сөзінен айқын көрініп тұрған талапшылдықты, Махамбет тойына ұлт рухының ортақ мерекесі ретінде қарау керектігін сезіндіретін талапшылдықты толық қолдау керек. Бұл-облыстардағы мерейтойлық іс-шаралар қазіргіден жүйелірек жүруі жөн деген сөз.

2003

АДАМ ШЫНШЫЛ БОЛМАЙ, ЗАМАН ШЫНШЫЛ БОЛМАЙДЫ

«Қазақстан сарбазы» газетінің редакторы Базарбай Исаевпен әңгіме

Ақын Фариза Оңғарсынованың өлеңдерін оқып қана қоймай, жаттап алып, кештер мен тойларда мақтана айтып жүрген жастар мен кәрілер қаншама десеңізші! Өзі қатарлы жастардан оза шауып бәйге алған жыр жүлдегері кезінде жастар сыйлығына ие болса, шығармашылық шыңын бағындырған шақта  еліміздің мемлекеттік сыйлығымен марапатталған еді. Елінің сүйікті ақыны, қоғам қайраткері, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Фариза Оңғарсынованы жас сарбаздар мен офицерлерге таныстыру мақсатында бүгінгі, яғни жұмадағы жүздесуге төмендегі сұхбатты жариялап отырмыз.

 - Сіз бен біз, яғни ақындар елдің тілін ертеңге осы сұлу, мазмұнды, бай қалпында жеткізу үшін жан салып жүрген жандармыз. Тілсіз адамды мылқау дейтініміздей, тілсіз елді де мылқау ел деу керек. Тәуелсіздігімізді алғаннан бері, құдайға шүкір елеулі өзгерістер болып жатыр. Оны экономикада да, өндіріс пен өнеркәсіп саласынан да, ғылым мен мәдениеттен де, әдебиет пен өнерден де көріп отырмыз. Ал, осы жылдар ішінде тіліміздің өмірдің барлық саласына, көп ұлтты Қазақстан халықтарының арасына енуіне сіздің көңіліңіз тола ма?

- Көңілім толатындай қазақ тілінің төңірегінде өзгеріс-жаңалықтар болған жоқ қой. Оны өзің жақсы білесің.

         Әр аймақта арасында өскен басқа ұлт өкілдерінің ара-тұра мемлекеттік тілде сөйлегені болмаса, осы елдің азаматы болып, суын ішіп отырмыз – тілін де үйренейікші дейтіндерді көруден аманбыз. Көбіне тілге тиек ететіндері – қазақ тілін оқып үйренетін оқу құралдары жоқ. Бұл да жаны бар сөз. Бірақ басты мәселе – мемлекет тарапынан шешім, ықылас жоқ. Мемлекеттік және ұлтаралық тілде бірдей сөйлейтін Нұрсұлтан Әбішұлы мен Иманғали Нұрғалиұлынан үлгі алып жатқан жоғарғы эшелонда басшы атаулыдан ешкімді көрмедік.

         - Адам шыншыл болмай, заман шыншыл бола алмайды. Шыншыл болуды ойламай, міншіл болуға құмарлар көбейген кезде мінеу көбейеді де, тілеу бұзылады. Тілеу бұзылған адамның тілеуі кем болмақ. Сіздің шығармашылығыңызға өмір шындығы арқау болып келе жатқанын мен білем ғой. Осы шындықты бетке айтамын деп мен талай таяқ жедім. Сіздің сондай жағдайға тап болған кездеріңіз бар ма?

         - Өлеңдерімдегі шындық үшін Кеңес Одағы заманында Орталық партия комитетінің секретариатында мәселе қаралып, баспаларға берген кітаптарым лупамен тексерілген. Жекелеген басшы, әдебиеттегі, т.б. саладағы замандастардың елегісі, құлақ салғысы келмейтіндері болмаса, ешкім түрмеге жапқан жоқ әзір.

 - Еліміздегі әр түрлі саладағы мамандықтар иесін әлеуметтік- құқықтық жағынан қорғау жайлы заңдар шығып жатыр. Оған Мәжіліс депутаты, қоғам қайраткері ретінде өзіңіз де үлкен үлес қосып жүрсіз. Мені көптен толғандырып жүрген мәселе- ақын-жазушыларды әлеуметтік-құқықтық жағынан қорғайтын заңның жоғы. Содан ақындар мен жазушылардың көбісі үйсіз-күйсіз жүреді. Мысалы, мен Жазушылар одағынан еш жақсылықкөрген емеспін. Одақ айналасында жүргендер ғана бар иігіліктерді көріп жүр. Сондықтан ақындар мен жазушылар арқа сүйей алатын, сол арқылы үймен қамтамасыз етіліп, кітабын шығару мүмкіндік туғызатын заң керек сияқты. Осы мәселеге сіз қалай қарайсыз?

         - Бұл-орынды мәселе. Бірақ бүгінгі қоғамдық жүйе баяғы социализм заманындағы жүйе емес. Жазушылар одағы қоғамдық ұйым болып қалады. Ғылым академиясы да солай. Бұрынғы Композиторлар одағы, архитекторлар мен суретшілер – бәрі осындай күй кешіп отыр. Оларға ешқандай қаржы бөлінбейді.

- Сіз баспасөзде көп жыл еңбек еттіңіз, талай журналистерді тәрбиелеп шығарған басшысыз. БАҚ туралы жаңа заң қабылданарда өзіңіздің қандай ұсыныстарыңызды өткізе алдыңыз? Өтпей қалғаны бар ма? Сол заңда қаламақы алу туралы сөз болмағаны қалай? Қазір ой еңбегінің бағалануы жоқ. Газет-журналдар мен радио, теледидар қаламақы беруді қойды ғой. Осы дұрыс па? Бұл жөнінде тағы бір заң керек пе?

         - Қаламақыны қазір тек Әбдіжәміл Нұрпейісов ағамыз басқаратын «Таңшолпан» журналы ғана береді. Ол да үкімет тарапынан емес, Әбекеңнің әр жерге барып сұрап алған қаржысы есебінен. Жасы сексеннің асқарына келген аса талантты адамның әр басшының алдына барып, ақша сұрауға мәжбүр етуі- қоғамның қателігі. Ой еңбегін бағалау туралы заң керек екені сөзсіз. Бірақ қаржы Үкімет-мырзаның құзырында ғой. Ол жақтан оң қабақ болмаса, ондай заң өтпейді.

         - Қазір кімнің ақшасы бар, сол кітап шығарғыш болып алды. Ондай адамдардың шығармасы бүгінгі әдебиетіміздің деңгейіне жетпей жатса да, оларға алғы сөз жазып, мадақтайтын көрнекті жазушылар көбейіп барады. Біреудің өзі жақсы, біреудің көзі жақсы, біреудің ақшасы жақсы, біреудің басқасы жақсы дегенді қойдыра аламыз ба, әлде осылай кете бере ме?

 - Бүгінгі қоғамдық жүйеде осылай кете береді. Себебі барлық баспа орындары жеке меншік иелерінде, олардың бәріне Үкімет қоржынынан қаржы бөлінуі мүмкін емес. Ал, баспа басшыларын міндеттеу-ол басқа әңгіме. Қазір әдебиетте сын жоқ. Мүлде. Кім не жазып жатыр-оны қадағалайтын орган жоқ.

         - Егемен еліміздің өз әскері бар, бар болғанда халықаралық әскери жаттығуларда көзге түсіп қоймай, іргелі елдердің әскери қолбасшыларынан мақтау алып, әлемдегі мықты әскерлердің қатарынан көрініп жүргенін білетін шығарсыз. Сол әскери адамдарымызға қандай тілек айтар едіңіз.

 - Мемлекетіміздің, тәуелсіз Отанымыздың өмірін қорғайтын сарбаздарымыз бен сардарларымызға сүйсінемін. Тілекшімін. Өзіміздің тілімізде сөйлейтін әскери мамандар аз. Амандық-саулықтан аса алмайды. Бұл олардың кінәсі емес. Бара –бара түзелетін болар деп сенемін.

         - Ескінің жаңарып, жаңаның тозары бар. Кезінде біздің жеріміздегі ауылдар мен аудан орталықтарын орысша атаумен алмастырып жіберген кеңестік қырсықты Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап түзетіп жатырмыз. Оған қуанбасқа бола ма?! Бірақ атам заманнан келе жатқан қазақы ұғымға да, қазақы рухқа да сай келетін жер аттарын есімі елге беймәлім адамдардың атымен атау көбейіп кетті. Ақшасы бар адамдар әкесінің немесе ағайынының атын қойдыруды үрдіске айналдырып барады. Бұл қалай болмақ?

 - Бұл рас. Сирек те болса, бар құбылыс. Бірақ мұны қадағалайтын арнайы комиссия бар. Оның мүшелерінің бәрі ақшаға сатыла қоймас.

         - Сізді қазақ оқырмандары ғана жақсы біліп қоймай, орыс тілді оқырмандарыңыз да жақсы біледі. Шығармаңыз арқылы. Біздің газет оқырмандары өзіңіздің өмірбаяныңызды да білгісі келеді ғой. Аз да болса өзіңіз туралы айтып берсеңіз екен.

 - Өмірбаянымның ерекше беттері жоқ. Қарапайым ауылда, қаланың шуынан, Астананың ауасынан шалғайда өскен адаммын. Әкем елге сыйлы қызметкер болыпты. 49 жасында кенеттен дүние салған. Менің алған тәлім – тәрбиемнің бәрі, қасиетімнің бәрі анам Халимадан. Ауыл мектебін бітіріп, Атырау қаласындағы педогогикалық институттың тіл-әдебиет факультетін бітірдім. Ауыл мектебінде мұғалім болдым. Облыстық газет редакциясында кіші қызметкер міндетін атқардым. «Лениншіл жас» газетінің Орал, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстары бойынша меншікті тілшісі болдым. Жыл жарымдай істеген соң республикалық «Қазақстан пионері» газетіне редакторлыққа шақырылдым. Одан кейін «Ақ желкен» журналы ашылып, соның бас редакторы болдым. Сол жерден Қазақстан Парламент Мәжілісіне депутат болып Атырау облысынан сайландым. Ұлым Айвар, одан үш немерем бар. 47 жасында қайтыс болған жалғыз ағамның 7 баласын өсіріп, тәрбиеледім.

- Ақынмен сұхбаттасып отырып, оның шығармашылық жоспарлары туралы сұрамау мүмкін емес қой. Сондықтан өзіңіздің бүгінгі және алдағы жоспарларыңыз жайлы айтсаңыз...

         - Қазір өлең жазып жүргенім жоқ. Драма жазып бастап едім. Аяқтай алмай жүрмін.

- Соңғы кезде әйелдерді жоғарғы қызметке көтеру туралы көп сөз болып жүр. Бұрыннан да әйел басшылар бар еді ғой. Науқанға айналып кетпей ме бұл өзі? Сіз бұған не дейсіз? Сонымен бірге әскери қыз-келіншектер де көбейіп келе жатқан сияқты. Оларға қалай қарайсыз?

 - Әйелдерді көтеру туралы Президентімізге, Үкіметімізге қайта-қайта айтып жүрген менмін. Әйелдерді көтергеннен қоғам ешқашан аласармайды. Қыз-келіншектерде жанашырлық, әділеттілік, жауапкершілік басым. Ал, әскери жұмысқа қыз-келіншектердің жаппай баруын қолдамаймын. Әйел затына лайық емес. Әрине, кейбір салаларын қоспағанда.

         - Қазір оқырмандар түгілі жазушылардың өздері бірін-бірі оқудан қалып барады. Оның басты себебі бірінің шыққан кітабын бірі күндіз шаммен іздесе де таба алмайды, таба алған күнде де сатып ала алмайды. Кітап таралымы тым аз. Бұл мәселені қалай шешу керек?

 - Себебі шығаратын кітаптың саны әрі кетсе үш мың немесе бір мыңнан асапайды. Сенің сұрағың баяғы кеңестік дәуірдегі ақын-жазушылардың саумал ішкен кезіне меңзейді. Менің есіме бір оқиға түсіп отыр. 1982 жылы КСРО Жазушылар одағының съезіне Америкадан келген бір жазушы, ұлты ағылшын, сөз сөйлеп еді. «Сіздер не деген бақытты қаламгерсіздер- кітаптарыңыз жүз мыңдаған тиражбен шығады, халқыңыз оқиды. Біз кітабымызды әуелі 100 данадан ақша төлеп шығарамыз. Егер сол 100 дана өтіп кетсе, баспа тағы 100-200 данамен шығарады. Және өз кітабымызды өзіміз сатамыз», - деп жыламсырап тұрып айтып еді. Бізде де сол америкалық жазушылардың тағдырын кешіп отырмыз. Мұны бұл қоғамдық жүйеде шешу мүмкін емес.

 - Әңгімеңізге рақмет. Сізге зор денсаулық, бақыт, шығармашылық табыс тілеймін.

         - Сіздің газетіңіз әрбір сарбаздың ғана емес, әрбір отбасының қызығып оқитын басылымы болсын деп тілеймін. Себебі: әр үйде болашақ жігіттер – ел қорғандары өсіп келеді. Ал, редакция қызметкерлеріне амандық, саулық, баспасөзге адалдық тілеймін.

2004

ПАРЛАМЕНТТЕ ЕЛ МҮДДЕСІН ОЙЛАУЫҢ КЕРЕК,

болмаса депутат болып босқа отыруға арым жібермеді

«Дала мен Қала» газетінен Саясат Бейісбаймен әңгіме

- Парламент Мәжілісінің депутаты болғанда саясат мәселесінде біраз көзқарасыңыз қалыптасты ғой. Жалпы саясат төңірегінде ой қозғасаңыз. Нендей мәселеге көзіңіз жетті, біраз тәжірибе жинақтаған боларсыз?

- Саясат деген де өнер екенін ұқтым. Саясаткерлерге жаным ашитын болды. Мен ақын адаммын ғой, саясаттың қатпарлары көп болатынын, оның өте күрделі сала екенін түсіндім. Бұл жерде мен пәлен нәрсені үйрендім, пәлен нәрсеге көзім жетті деу қиын, әрине. Саясат деген елдің тағдыры- біз секілді азғантай халықтың, жері үлкен, халқының саны аз елдің тағдырын шешіп отыру оңай нәрсе емес екенін қатты түсініп, сезіндім. Бұл ілгеріректе менің шығармашылығыма пайдасы тиетін шығар деп ойлаймын. Халықтың ахуалы, мынау ел басқарып жүрген адамдардың жағдайы, сосынПарламенттің өмірдегі, біздің қоғамдағы орны, осылардың барлығынан көп нәрсені түюге болады екен.

 - Депутат болып шын мәніндегі халық қалаулылары отыруы тиіс қой. Парламенттің қоғамдағы орны туралы пікіріңіз қандай?

- Парламент – халықтың мемлекет басындағы  көз – құлағы. Яғни, қарапайым жұрттың сөзін сөйлейтін, мұңын жеткізетін орган. Ал Парламент депутаттарының айтқанының бәрі орындалу-орындалмауы қаржы қалтасын ұстап отырған Үкіметке байланысты. Біздің халықта жақсы пікір қалыптасқан: депутат айтса, бәрі орындалады деп ойлайды.

         Алайда, Парламент бәрін шеше бермейді, біздің Ата Заңымызда Парламентке ондай құқық берілмеген. Мәселен, Үкімет мүшелерін (министрлерді айтамын) тағайындауға, Парламентке өзі шығарған Заңдардың орындалуын бақылап тексеруге, сот, прокуратура жұмысына араласуға құқ берілмеген.

 - Мәжіліс депутаты болған кезіңіздегі кейбір оқиғалар туралы алдағы уақытта жазу ойыңызда бар шығар?

 - Блокнотқа түскен жайттар бар ғой, бірақ өмірді жіпке тізіп, жария етуді ойлаған емеспін.

 - Осы кезең аралығында өз басыңызда өкініш тудыратын сәттер болды ма?

         - Өкініш дегенде, мен әдебиеттен қашықтап, қолым тимей, ылғи бірқатар заңдарды қарауменен уақытымды өткізіп, біраз күш –жігерім соған кетті. Осындай ортада жүргендіктен, мен өлең жазып отыра беруге арым бара бермеді. Заң жазу дегеннің өзі қиын, солардың бәріне араласу менің көп уақытымды алып қойды. Бұл маған зиян болды деп есептеймін. Әдебиеттен алшақтап кетуіме тура келді. Әдеби ортаның өзі де Алматыда қалып қойды, ал жаңа астанамызда әдеби қауым, әдеби ортаның өзі жаңа қалыптасып, бас көтеріп келе жатқан сәті еді. Бұрынғыдай әдеби орта бола қойған жоқ мұнда. Сондықтан, біраз шеттеп қалдым. Десе де, орта жазып бермейді ғой саған шығарманы, бірақ, әдеби орта өте керек екен, мен соны сезіндім. Бірақ ананың сүтімен, әкенің қанымен келген, Жаратушы маңдайыма жазған ақындық болмысымды саясаттың тірлігінеайырбастаған емеспін. Ал, болашақта өзімнің жазайын деген ойларымды қолға алмақпын, Құдай тағала денсаулық берсе сол түйгендерімді, саясаттың қатпарлы жағын ұғынып, көп нәрсені түсініп, ойымды байыттым деп есептеймін. Соларды бір сахналық шығарма ретінде әкелсем деп ойлаймын.

         - Парламент өміріне араласа жүріп, заң шығарумен әуре боп, шығармашылықты кенжелетіп алған жоқсыз ба? Жұртшылық ақын Фаризаны жоғалтып алмады ма екен?

 - Парламенттің жұмысына араласқаннан емес, жалпы шығармашылықпен айналыспай жүрмін. Бұрынғы жазғандарымды жинақтап, оң -солына қарап жатқан жәйім бар. Өлең жазудың қыр-сырын біледі екем деп көр-жерді жаза бергім келмейді. Өлеңмен айтқым келген ойларымды осы кезге дейін айтқан секілдімін. Енді жаңа деңгейден көрінетін дүниелер жазу керек –ау деп ойлаймын. Ақын екенмін деп ұйқас құрастырып, көрген білгенді өлең етіп ұсынуға оқырманнан ұяламын.

- Депутат бола жүріп, өкінішті сәттер басыңыздан өтті ме? Қоғамға қажетті заңдар туралы айтсаңыз. Халыққа керек –ау деген заңдар қабылданбай қалған жоқ па?

 - Мысалы «Неке және отбасы» деген Заң қабылданды. Ол екі рет қабылданды. Екеуінде де мен ұсынысымды өткізе алмадым. Біздегі заңдар ылғи қазақтың табиғатында жазылмайды, олардың бәрі Ресейдің заңынан, аннан-мыннан түртпектеп көшіріліп, орысша жазылады да, содан барып қазақшаға аударылады. Ал, табиғатымызға тән, мынау қазақтың заңы дейтін Заң жызылмайды. Өкініштісі осы. Екінші бір өкінген нәрсем, мен көп ойымда, күш-жігерімді сарп етіп, өзім дайындаған «Қазақстан Республикасындағы ана мен баланы қорғау туралы» заң жобасын екі жыл ізденіп, қазақ тілінде жазып едім. Амал не, Үкімет «қаржы көп кетеді» деп өткізбей қойды. Үш Үкімет- Тоқаевтың басшылығында, Тасмағанбетов, Ахметовтардың Үкіметті басқарған кезінде, яғни осыүш Үкіметтің үшеуі де менің ұсынған заң жобам бойынша тиісті шешім қабылдамады. Осы заң жобасы бойынша ана мен баланы қорғауға жылына 7,5 миллиард теңге жұмсалуы қажет болатын. Ал, осы салаға мұнша ақша бөлсе несі бар?Ана менен баладан ақшаны аяған үкімет, қандай мемлекет ол?! Міне, осы мәселелер менің жүрегімді ауыртқан жағдайлар. Ал, біздің қазақтың тарихында ана мен баланы қорғау туралы заң болып көрген емес. Сол заң жобасын сан түрлі саққа жүгіртіп тастады. Мініңше ол тәуір заң жобасы болатын.

          Сондай –ақ, «ауыз су» жөніндегі заң жобасы да аса қажет еді. Ауыз су тек Қазақстанда ғана емес, әлемдегі мәселенің бірі ғой. Осы жобаны да өткізе алмадық. Мен Экология комитетінде болдым, сондықтан ол маған жете таныс. Сол секілді шетелдіктер келіп, инвестициялық тұрғыда қаржы салып, өз мүдделерін де ойлап жатқаны жасырын емес. Демек, «Инвестиция», «Әскери сынақ алаңдары туралы» заңдар жобасы да біздің елімізге аса қажет. Үкімет өзі ұсынбайды, ал депутаттардың бастамасымен жазылған заң жобаларын жоғарыдағыдай сылтаулармен өткізуге құлқы жоқ. Себебі, қаржы мәселесін шешетін Үкімет қой. Шетелдік инвесторларға жергілікті халық тәуелді болып қалғандай. Олдардың ұсынған жұмысына амалдың жоқтығынан аз еңбекақыға келісіп істеуге мәжбүр. Онысыз жұмыстарынан қуылады. Оларға бір ауыз сөз айта алмайды. Мысалы, Атырауда «Теңізшевройл» деген мекеме бар, мұнай өндіруді 49 жылға соған жалға беріп қойған. Біздің жеріміздің астындағы керемет теңіз болып бұрқырап жатқан бағалы байлық, жылына миллиондаған мұнайды әлгі мекеме шетелге шығарып, керемет байлыққа белшеден батып, соның қызығын көруде. Сондағы ағылшын, ирландықтар, яғни сол компанияның өкілдері, ана жақтан келген қызметкерлер біздің естуімізше айына 25-30 мың доллардан еңбекақы алып, шалқып жатқан көрінеді. Ал жергілікті азаматтар Мәскеуден, өзіміздің оқу орындарынан мамандық алып бітірген, керемет мұнайшы жігіттер. Ата-бабасымен мұнайдың ұңғыл-шұңғылын жақсы меңгерген, білікті кәсіби мамандар жетерлік қой. Ал, солар болмашы жалақы алып, жұмыс істеуге мәжбүр. олардың бір ауыз сөз айтуға шамалары келмейді, себебі, сәл қарсылық білдіріп, уәж айтса, әлгілерді қорғайтын ешкім жоқ, жұмыстан шығып қалады. Ал, бұрынырақ жасалған халықаралық келісімдер 49 жылға деп бекітілген кезінде мәселе көтердім. Ол ұсыныстарым іске аспады, өйткені ол бұзылса шетелден инвестиция келмейді, шетелдіктердің Қазақстан туралы пікірі өзгереді, сондықтан біз беделімізді түсірмеуіміз керек дегенді желеу етіп, үкіметтің адамдары бұл мәселені де басып тастады.

- Елдің әлеуметтік жағдайын қорғау мәселесі туралы не айтар едіңіз? Сіз елді көп араладыңыз ғой?

 - Әлеуметтік ахуал қашан да ауру-сырқаулы сала ғой. Қайта құру, қоғамдық құрылыстың ауысуы кезінде әрбір ауылдағы аурухана, дәрігерлік пункттер, кітапханалар, балабақшалар жабылып қалды. Зейнетақы аз, дәрігер, мұғалімдердің, мәдениет қызметкерлерінің жалақысы өте төмен. Жазушыларға қаламақы төленбейді. Ғылымның қара шаңырағы саналатын Ғылым академиясы қоғамдық мекемеге айналды.

         Ауыл жылы деп дабыл қағылғанмен, елдегі жұртқа жасалып жатқан көз қуантарлық ештеңе жоқ.

         Қабылданған Заңдардың жүзеге асырылуы-өз алдына күрделі мәселе.

         Өмірдің, тіршіліктің тынысы ақылы болды. Адамгершілік, сөзде тұру, имандылық секілді киелі қасиеттер аяққа басылып қалды. Ал, тәуелсіз елімізде орын алып отырған осындай келеңсіздіктерді кейбіреулер Елбасынан көреді. Менің ойымша, адамдарда Отанды сүю деген сезім жетіспейді. Бір жерден оқығаным бар еді: Америкада тұратын әрбір қытай азаматы түнде төсегіне жатқанда «Мен бүгін Ұлы Қытай ұлты үшін не істедім?» деп өзіне сұрақ қояды екен. Қазақ жерінде болып жатқан жақсылыққа да, жамандыққа да менің қатынасым бар, мен де жауап беремін деген сезім үлкен мен кішінің қағидасы болғанда ғана қоғамдағы жағдай жөнделеді.

         -  Парламетте Экология комитетінде болдыңыз, сіздіңше қоршаған ортаны қорғау шарасы қай деңгейде?

         - Ғылым мен техниканың жетістіктері адамзаттың өзіне кері әсерін тигізіп жатқан бүгінгі дәуірде экология мәселесі бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Семей полигонынан бастап, әскери сынақ алаңдарының сау-тамтығы қалмаған. Қазақ жерінің қасіреті жеткілікті. Ормандарымыз қырқылып, қалғаны өртеніп, киіктер мен балықтар қырылып жатыр. Мұнай мен газдың рахатын өз деңгейінде көрмегенмен, халық оның зиянды жақтарынан зардап шегуде. Атырау жерінде, Батыс Қазақстан мен Ақтөбе өңірінде мол байлық бар екені белгілі, сол жердің сөлін сорып, суын да құртқан әскери сынақ алаңдары болды ғой. Мысалы, сол жердегі, Қызылқоға ауданындағы Тайсойған, Индер аудандарындағы, сондай-ақ капустин Яр полигонының кесірінен жергілікті халық зардап шегіп, ауруға шалдығып жатқаны мәлім. Менің сол полигондарды пайдаланғаны үшін Ресей өтемақы қаржы алып, халыққа тарату туралы ұсынысым да өтпеді.

         Әскери сынақ алаңдарын қайта жандандыру туралы Ресейменарадағы келісімді бекітуПарламентте қаралған кезде қарсылық танытқан 5-6 депутат болдық. Сынақ алаңдарының маңындағы ел ауру-сырқаудан көз ашпайды. Ал сынақ жүргізілгені үшін Ресей төлемақы бермейді. Біздің Үкімет ол алаңдарда сынақты бірлесіп жүргіземіз деседі. Байқоңырдың азабын Қызылорда елі ғана емес, бүкіл аймақ шегіп отыр. Егер шет мемлекеттер жерімізді пайдаланғаны үшін өтемін төлесе, ол қаржыны сол аймақтың тұрғындарына берсе және экологиялық проблемаларды шешуге жұмсаса, біраз жеңілдіктер болар еді. Экология проблемаларын шешуге Үкімет теңіздің тамшысындай қаржы бөледі. Осындай өзекті мәселелерге орай көтерген ұсыныс-пікірлерім Парламентте өтпеді. Сондықтан, депутат екенмін деп босқа отыра беруді өзіме ар санадым. Мен ақынмын ғой, ақындар, суреткерлер негізі ұзын арқау, кең тұсаумен жүретін адамдар. Ал, мен ондай емеспін, нақтылықты тәуір көретін адаммын. Жақсы не жаман, я бар не жоқ, деп, бір нәрсені айттым ба, соны орындауды жақсы көремін. Демек, елдің үмітін, халықтың сенімін арқалап, осы араға келгеннен кейін ең маңызды деген, халыққа керек нәрселерді көтеріп, соны жасай алмаған соң адамның көңілі қалады әрі ыңғайсыз жағдайда боласың. Мені ел таниды, біледі, Қазақстанның қай түкпірінде болсын Фариза апай ананы неге істемеді, мына мәселені неге көтермеді деп сұрап жатады. Содан мен өзім қысылатын болдым. Сондықтан мен депутаттық мандатымды тапсырып, осы жолы депутаттыққа түспедім.

 - Жалпы ақындар депутат болса не тындыра алады екен?

         - Басында айттым ғой депутаттың ойындағысының немесе айтқанының бәрі іске аса бермейді. Бірақ, ақын-жазушылар депутат болғаннан Парламенттің абырой-беделі артпаса, төмендемейді. Мырзагелді Кемел деген депутат бауырым мен «депутаттықтан айтқан ұсыныстарым өтпейтін болса, не бітіріп отырам» деген кездерімде, маған әңгіме айтатын: «...Англияда Исаак Ньютонды лордтар палатасының басшысы шақырып, депутат болыңыз деп ұсыныс жасады. Ньютон бас тартып: «Мен ғалыммын ғой, депутаттықтың маған қажеті не?» дегенде, лордтар палатасының бастығы: «Әрине, сізге керегі бола қоймайтынын білеміз. Сіздің абыройыңыз Парламентке керек», - деп ұлы ғалымды көндіріпті».

 - Қазір не істеп жүрсіз, депутаттыққа қайта түспедім дедіңіз? Билік төңірегіндегі азаматтар қызмет беретін түрі бар ма?

         - Пәлендей іс тындырып жүргенім жоқ. Жай, өзіме өзім келіп дегендей... Мен о баста да бола қалайындеп ұмтылған, тіпті ойлаған жан емеспін. Сол кездегі Атырау облысының басшылары «жерлестеріңіз Фаризаны депутат етіп сайлаңыздар» деп өтініш білдіріп жатыр деп қайта –қайта қоймаған соң, бардым. Жастармен бірге тағы жарысып жүргім келмеді. Осы жолы «Сіз Парламентке, халыққа керексіз» деген ешкім болмады. Қызмет сұрап ешкімнің есігін қаққаным жоқ. Ал мәселені шешетін жоғарғы жақтан мынадай қызметке барсаңыз деп ұсыныс жасап жатқан ешкім жоқ.

 - Әңгіме соңында «Дала мен Қала» оқырмандарына арнап бірер шумақ өлең оқысаңыз.

Айналайын ауылдың адамдары-ай!

Сендер барда бұзылар заман қалай?

Шуақ ұшып сендердің көңіліңнен,

Ауатындай күн нұры маған қарай.

Көңілдерің сендердің, сенімдерің.

Сенім сезіп, зілдерден жеңілдедім,

Төрт аяғын тең басып тұр бүгінде,

Өздеріңе сүйенген елім менің.

Өмір салған жанымның тоты қалың,

Тек сендерді медеу қып отырамын.

Мен жалғыз түп жусанмын, тамыр жаяр,

Сендерсіңдер құнарлы топырағым.

Сүтін емген тіл менен жыр сендерде,

Менен жырақ күн қақтап жүрсеңдер де.

Сендер деймін аршитын, бұл тірлікте,

Қалсам кенет ұрынып мың шеңгелге.

Қарапайым қазақтың ауылдары-ай!

Айналасы ақ шаңдақ, дауылға бай.

Жан біткенге жан ашып елжірейтін,

Жүректерін сендердің ауырман-ай!

Кеуде тосар жауынға, дауылға да,

Сендерсіңдер, болғанмын дәуір жаңа.

Ана сүтін сіңірген мәнімді де,

Әнімді де сақтайтын ауыл ғана!

Жалғастырар бұрынғы, бүгінгі әнді,

Сендер барда, қаным мен тілім нәрлі.

Ешкімге де қажетім болмас,бірақ.

Ауыл болса, менде де ғұмыр мәңгі!

- Рақмет, Фариза апай, ғұмырыңыз ұзақ болсын!

2004

МЕНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫМНЫҢ НЕГІЗГІ

ӨЗЕГІ – ӘЙЕЛ ЗАТЫНЫҢ ЖАН ӘЛЕМІ

«Астана хабары» газетінің тілшісі Нәзира Сайлауқызымен әңгіме

- Фариза апай, көбінесе сізді әйел адамдарға қол ұшын беріп, әсіресе көзіне түскен қыз-келіншектердің қызметін өсіруге болысып жүреді деп жатады. Сол рас па?

- Қолымнан келсе, қыздарға да, басқаларға да көмектескім келетіні рас. Тіпті, олар өтініш жасамаса да, біліп алғасын басшыларына барып пікірімді айтамын. Бір әкімнің маған: «Апай, сіз қазақ еліндегі кадрлар бөлімінің басшысысыз ғой!», - деп әзілдегені бар.

- Сөзіңіз жерде қалып, жабығып қалатын сәттеріңіз болмай ма?

- Әрине, басшының бәрі бірдей пікіріңе құлақ асып, тіліңді ала бермейді. Сөзің жерде қалғанда шаршап, аласарып қалатын кездерім де болады. Балаларым: «Әркімнің шаруасын шаруалап, жүйкеңді құртып нең бар? Саулығыңды күтіп, қағазыңды жазып отырмайсың ба?» - деп ұрсады. Ал мен біреулерге жақсы атты көріну үшін, не пайда табу үшін емес, шын жаным ашығандықтан көмектескім келеді ғой. Табиғатым солай, Алла солай жаратқасын болу керек.

- «Фариза және оның сіңлілері» деген тақырыппен ақын қыздардың кешін өткізгелі жатыр екенсіз. Бұл сол қаламдас сіңлілеріңізге қолдау көрсетсем деген мақсаттан шығар шамасы. Әлде Есенғали Раушановтың «қыздардан ақын шықпайды» деп келетін өлең жолын жалаулатып, бір кездерде қаламгер қыздардың көзін шұқи бастаған замандастарыңызға тойтарыс бергіңіз келді ме?

- «Қыздардан ақын шықпайды» дегендерге қыр көрсетейін деген ойым жоқ. Әдебиет деген – рухани тірліктің негізі. Өнерді,  поэзияны түсінбеу-сөзді түсінбеу деген сөз. Ал сөзді роботтар, яғни, жанды қуыршақтар түсінбейді.

          Республиканың әр аймағында талантты жастар баршылық. Бірақ олардың шығармаларын басатын әдеби газет, журналдар жоқ. Радио мен телеарналар да әдеби шығармалардан, тіпті ақын-жазушылардан қашықтайтын болды. Үлкендігімізді көрсету, жол көрсету – ежелден қазақ зиялыларының дәстүрі. Бірақ бұл дәстүр ұмытылып барады. Сондықтан, өзім елдің әр аймағынан он шақты талантты деген ақын қыз-келіншекті Астанаға шақырып, Президенттік мәдениет орталығына солардың поэзия кешін ұйымдастырғым келді. Астана қаласының Тілдерді дамыту басқармасы (бастығы –Оразкүл Асанғазықызы), қалалық Білім департаменті (басшысы-Әсима Бимендина) менің пікірімді қолдап, демеушілік көрсетеміз деп отыр. Бұл кеш 27 наурыз күні кешкі 18-30 да басталады. Әнші-күйшілер қатысады. Ал ертеңіне Конгресс-холл сарайында менің шығармашылық кешім болады.

- Бала кезімде теледидардан көрген бір көрініс көз алдымда қалып қойыпты. Сіздің шығармашылық кешіңіз өтіп жатқан, сонда бір келіншек шығып, жылап тұрып сөз сөйлеп, сізге арнап жазған өлеңін оқып берді...Талай қазақ қызының сіздің өлең-жырларыңыздан тірек тауып, іштей сізбен сырлас болатынын байқағанмын. Бұл әйел адамдардың жүрегінен туған жыр негізінен әйел адамдарға жақын болатынының көрінісі емес пе екен деп ойлаймын кейде. Сіз қалай ойлайсыз?

- Менің шығармашылығымның негізгі өзегі – әйел затының жан әлемі. Сондықтан, қыз – келіншектер өздері айта алмаған сезімдерін, жүрек дүрсілін бейнелеген өлеңдерді тұшынып оқитын шығар. Маған бір кезде жас оқырмандардың бірі: «Сіз ылғи әйелдерді, қыздарды жырлайсыз. Шынында еркектерге гимн жазу сізге лайық қой», - деп сұрақ қойғаны бар. Кейін осы тақырыпқа «Мәңгілікпен кездесу» деген өлең жазғам.

- Негізгі осы әдебиет, әсіресе өлең-жыр тұрғысында қыз-келіншектердің шығармашылығы мен ақын жігіттердің шығармашылығында тақырыптық тұрғыда айырмашылықтар көп бола ма? Мәселен, біреулер жазылған өлеңнің ер адамның не әйел адамның жүрегінен туғанын сезінуге болады деп жатады. Ал сіздің, мысалы, «Қыздар-ай» атты әнге айналған өлеңіңіз ер адамдардың психологиясымен жазылған...

- Поэзияның табиғаты-біреу. Сондықтан, өз басым «ерлер поэзиясы», «әйелдер поэзиясы» деген жіктеулерге о бастан қарсымын. Осы жіктеулер негізінен әйел ақындардың шығармаларын екінші сатыға қою үшін айтылған –ау деп ойлаймын. Бұл пікір бізде әлі жалғасып келеді. Еркектер үстемдік етуге жаратылғандар ғой. Олардың табиғаты солай.

         Мен бір кезде осы тақырыпқа «Әйелдер поэзиясы, ол қандай поэзия?» деген көлемді мақала жазғанмын. Әйел ақында да, ер ақында да ең басты нәрсе-талант. Бір кездері, рас, өлең жазатын қыз-келіншектер арасында көр-жерді құрастырып, «өлең» деушілер болды. Ондайлар әлі де бар. Бірақ қазір қазақ поэзиясы керемет өсті. Ой тереңдігі жағынан да еркек ақын тек ер-азаматтардың жай-күйін емес, әйел затының ішкі құбылыстарын бере алады. Әйел ақындар да солай деп ойлаймын.

- Әр буынның өзіне тән ерекшелігі болады ғой. Ол әр заманның, әр кезеңнің өзіндік қоғамдық өзгерістеріне байланысты болса керек. Ал қазіргі жас ақындардың жырларының сіздің буыннан өзгешелігі: артықшылығы және кемшілігі неде?

- Әрине, көпнәрсе өмір сүріп отырған заманға, ортаға байланысты. Пікіріңе толық қосыламын. Егер поэзия әр заманға, дәуірге байланысты болса, ол тек сол кезеңнің ақыны болып қалады. Ал шын талант барлық дәуірлерге де мұңдас, сырлас болуы керек. Себебі, негізгі өзек-адам, адамның жан дүниесі ғой. Ал қоғам өзгергенімен адами қасиеттері мәңгілік. Артықшылығы, кемшілігі деп жіктеу артық болар. Өйткені, қазіргі жастардың бәрін біле бермеймін. Білмейтін, көзім жетпеген нәрсені біреулердің пікірі арқылы не болжап айту әдетімде жоқ. Байқайтыным-қазіргі жастар талантты, білімді. Өз басым олардың жасында бұлардың жазғанындай жаза алғаным жоқ. Ақындық талант- Алла тағаланың адамның кеудесіне берген сәулесі. Ол сәулені үлкен алауға айналдыру үшін іштей көп өсу керек. Әйтпесе әлгі сәуленің өшіп қалуы мүмкін.

- Жас жазушылардың үлкен буынымен сыйластық қарым-қатынасы сізді қанағаттандыра ма?

- «Жастар сыйламайды» деп айтуға қиналамын. Олар аз оқиды-ау деп қауіптенемін. Үлкендер, яғни біздер тарапынан кемшілік бар екені рас. Талантты жастарды қолдау, әңгімелесу, бағыт-бағдар беру-үлкендердің борышы. Осы жағы жетіспейді.

Қазіргі жазушылардың, жастардың, жалпы зиялы қауымның емін-еркін кіретін, кездесетін орны жоқ. Бұл тек Астанада ғана емес, облыс орталықтарында да солай. Бәрі сатулы. Кеш өткізетін болсаң, бірнеше жүз мыңдаған ақша төлеуің керек.

- Қалай ойлайсыз, қазір әкім ақынын іздеген заман ба, әлде ақын әкімін іздеген заман ба?

- Әрине, ақын әкімді жағалайтын заман болып тұр ғой. Кітап шығару үшін, кеш өткізу үшін, кітабың шыға қалса, оны сату үшін де әкімдердің есігін сығалап, құлдық, бишаралық күй кешесің. «Пәленше деген керемет ақын бар еді, қандай күй кешіп жүр екен, біліңдерші» дейтін әкім жоқ қазір.

- Десек те, әкімдер тарапынан ақын-жазушыларымыз әр түрлі мерейтойлары қарсаңында пәтер, көлік иемденіп қалып жатады ғой. Оны ешкім жоққа шығара алмаса керек. Осы жағынан не деуге болады?

- Сұрағың қызық. «Не деуге болады?» Ақын –жазушыларын, өнер иелерін, журналистерін қадірлеп, құрметтеп жатса, бұл қуанышты жайт емес пе? Әлде өзің үшін ерсі нәрсе ме? Ондай әкімдер болса, елдің мерейі ғой деп ойлаймын.

- Сіздің ойыңызша, ақындар, қаламгерлер елге қажетті бере алып жүр ме?

- Ақындар, қаламгерлер, сенің түсінігіңде, елге не беруі керек. Сөздерің, пікірлерін айтудай-ақ айтып жүрген солар емес пе? Рас, кейбіреулері әкім-қараны мақтап-мадақтаудан аса алмайды. Теледидардан көріп отырып өзің ұяласың. Бірақ ойшылдардың сыни ойына құлақ тұріп жатқан басшылық бар ма қазір? Мадақтасаң, жандары кіре бастайды бәрінің. Мадақтауға тұратын адам болса жақсы ғой.

         Ал, біздің журналистерде, жалпы халықта бір пікір бар. Ақын, жазушылар қолдарына айбалта алып, аттандап, саясатқа, үкіметке қарсы шығулары керек деп ойлайды. Қаламгердің міндеті-ойын жазу, жақсылықты, кемшілікті ашық айту. Сенің мына сұрағыңнан да осындай иіс шығып тұр. Бұл-дұрыс емес. Журналистер де ақын, жазушы секілді адамдар. Олар солай ойлайтын болса, басқа жұртқа өкпе жоқ. Ащы шындықты шырқыратып жазу-журналистердің міндеті.

- Сауытбек Абдрахманов ылғи да басқосуларда «әдебиеттің дәуірлеу заманы өтті. Енді жыл өткен сайын оның оқырманы, ықпалы, маңыздылығы әлсірей береді. Ол-өмір заңдылығы» деген пікірді айтады... Сонымен келісесіз бе?

- Сауытбек-өте сыйлайтын, қадірлейтін бауырым. Оның пікірі шындыққа жанасады. Бұл ойды аспаннан алып айтып отырған жоқ. Өмірдің өзі көрсетіп келеді. Теледидар, компьютер, телефон секілді аждаһалар айбат шеккен дәуірді кітап, газет, журналдан бас алмайтын жылдармен салыстыруға болмайтыны рас қой.

- Егер Сіздердің дәуірлеріңізде бүгінгідей кітап оқырмандары аз болған болса, егер сол кезде де «кітап оқылмайтын болып барады» дегендей мәселе көтеріліп, жұрт әдебиеттің болашағына алаңдаушылық тудырып жүрген болса...сіз шабыттанып осынша өлең жазған болар ма едіңіз.Қалай ойлайсыз?

- Менің еншіме теледидары, компьютері жоқ заман тиіпті. Сондықтан ақын болдым дей алмаймын. Ал,әдебиет мүлде ұмытылды, өлі денеге айналды дегенге тағы қарсымын. Адамзаттың жан-жүрегі тебірентетін сөзі мен ойы бар кітаптар қалады.

- Жалпы «кітап оқылмайды, әдебиет оқылмайды» деген әңгіме қаламгердің көңіл күйіне қаншалықты әсер етеді?

- Кітап оқитындардың бәрі бірдей құрып кетті дегенге қосылмаймын. Мен өлеңдерімді біреу оқыса екен деп жазған емеспін. Мен өзім үшін жаздым. Біреулер бағаласа екен деп те ойлаған емеспін. Тіпті, «мемлекеттік сыйлық берілді» дегенде де жүрегім дүрсілдеген емес. Қоғам өзіне керегін алады. Оған сүйікті болам деп бірдеңе жазған емеспін, жазбаймын да.

- Осыдан бірнеше жыл бұрын «Фариза апай өлеңді қойып, драматургияға бет алам депті» деген әңгіме есіп еді....

- Бір кезде драмаға қызыққаным рас. Бірақ әлі бітірген ештеңем жоқ. Сендер өздеріңнің газеттеріңді, өз мақалаларыңды ғана оқисыңдар-ау деймін. Әйтпесе осы сұраққа барлық газеттерге берген сұхбаттарымда айтқанмын. Журналистердің сұхбаттасатын адамның шығармашылығын зерттеп, біліп алмай көзді жұмып қойып, сұрақ қоятындарына жыным келеді.

Өлең жазам ба, фельетон жазам ба, ол менің жеке шаруам.

- Соңғы сұрақ: тәуелсіздік ала сала көпшілік тегін дұрыс жазуға талпыныс жасап, өз фамилиясын өзгерте бастады. Ол туралы тіпті Елбасының арнайы жарлығы да шыққан болатын...Ал сіздің ел құсап фамилияңызды «Оңғарсыновадан» «Оңғарсын» немесе «Оңғарсынқызы» деп өзгерпей келе жатқаныңыз неліктен?

- Фамилиямды өзгерпеймін. Менің өмірім осылай басталды. Әр нәрсені ықтап жүретін жайым жоқ. Қазақтығым қанымда, ойымда, болмысымда. Фамилиясын өзгерткеннен қазақ болып, ой-өрісі кеңейгендер бар болса, жақсылықтың бәрін соларға берсін.

-Әңгімеңізге рақмет!

2008

ҚАЗАҚ ЖҮРГЕН ЖЕРДЕ РУШЫЛДЫҚ ЖҮРЕДІ

«Ел» газетінен Бақытжан Құсайынұлымен әңгіме

- Қазақстан Тәуелсіздігінің 16 жылдығын тойлады. Үлкенді-кішілі жиындардың бәрінде жеткен жетістіктері мен шыққан биіктері, алған асулары мен табыстары туралы айтылды. Фариза апай, біз шынымен тәуелсіз ел болдық па, саяси эйфорияға беріліп, ұраншылдық пен даңғазашылдықтың жетегіне кетіп бара жатқан жоқпыз ба? Олай дейтінім- әлі күнге қазақтың көсегесі көгеріп, айдарынан жел есе қойғаны шамалы сияқты.

- «Тәуелсіздік» деген-шартты ұғым.Тәуелсіз адам,тәуелсіз мемлекет болмайды, болған да емес. Адам өзінің отбасына, өмір сүріп отырған ортасына, қоғамдық заңдылықтарға тәуелді. Әркім «тәуелсізбін» деп бетімен кетсе, ойына не келсе, соны істесе, бақташысыз малдай шашырап кетер еді.

         Ал мемлекет мәселесіне келсек, оның тәуелсіздігі де жеке адам секілді шектеулі. Жан –жағын қоршаған алпауыт мемлекеттермен тіл табысуы керек. Қазіргі заманда жан-жағын темір тормен қоршап, тек «өзіммен-өзім» болам деуге ешбір мемлекеттің мүмкіндігі жоқ. Өйткені, жаһандану деген жалмауыз ауызын арандай ашып, жер шарын түгел жайлап, жаулап алғалы тұр.

         «Қазақтың әлі күнге көсегесі көгермей тұр» дейсің. Қай ғасырда, қай заманда қазақтың айдарынан жел есіп еді? Тарихтаң хабарың бар-барлық заманда да ел басқарған хандар анаған бір жалпылдап, мынаның бір бабын тауып жүріп(көрші мемлекеттерді айтам), жерімізді ұрпаққа мұра етті.

Қазіргі жағдайда да солай. Оның үстіне кеңес идеологиясы қалыптастырған сана, болмысымыз бар. Бұрынғы қоғамның быт-шыты шығып құлады. Өзіміздің жеке шаңырағымызды көтердік. Себебі өзімізде (әрине, жеріміздің астындағы байлықтан басқа) күн көретін мүмкіндік, тіпті қасық, ожауға дейін жоқ еді. Бай мемлекеттердің қалталарының ақшасын тарту қажеттілігі осындай жағдайдан туды. Олармен есептесуге тура келді. Яғни, тәуелділіктің екінші бір түріне тап болдық. Ал біз (сенімен мен секілділер) кейде өзімізден басқа ел мен жерді ойлайтын ешкім жоқтай сөйлейміз.

- Зиялы қауым-қоғамның авангарды, көшбасшысы. Бірақ қазақ зиялылары көбіне қоғамдық-саяси процестерден сырт қалады. Мәселен, соңғы бірер жыл ішіндегі саяси-әлеуметтік оқиғалар- Президент сайлауы, Парламент сайлауы, З.Нұрқаділов  пенА.Сәрсенбайұлының өлімі, «Нұрбанк» оқиғасы, ұлтаралық қақтығыстар жөнінде бірлі-жарым адам болмаса, көбі жұмған аузын ашқан жоқ. «Қазақ зиялылары-жалтақ, тек қарақан басын, бала-шағасының қамын ойлайды. Президентпен кездескенде елдің жайын айтпайды, үй сұрайды, атақ-мансап сұрайды» деген пікір жиі айтылып жүр. Осы рас па?

- Зиялы қауымға «Елдегі барлық кеселдің себепкерлері» деп шабуыл жасауды қашан қоясыңдар осы? Сол зиялы қауымның бір өкілі өзіңсің. Мынау басы қосылмай жүрген замандастарыңның, осы Маңғыстау жастарының қамы мен қарекеті жолында не істедім деп ойлайсың? Азғана зиялылардың азғана айқай-шуынан биліктің бұғанасы сынып, заман ағысын өзгертер ме еді? Президентпен кездескенде елдің жағдайын біреу айтатындай, президент ештеңеден хабары жоқ, қаннен-қаперсіз отырған адам ба?

         Ал Елбасымен кездескендердің не айтып, не қойып жүргенін мен білмеймін, бал ашып, болжайтын қасиетім жоқ.

- Сіз кезінде марқұм Заманбек Нұрқаділовпен көңіл тату, сыйлас болдыңыз. «З.Нұрқаділов өз-өзіне қол жұмсады» дегенге сенесіз бе?

- Әрқашан қолында билігі барларға шабуыл жасайтын әдет бар. Жаман әдет. Заманбекке де әкім кезінде сондай шабуылдар болған. Бірақ ол азаматтың өнерге, әдебиетке деген дұрыс көзқарасын, қамқоршылығын айтушылардан көп естідім. Мен «Қазақтың бірегей, ұлтжанды бір азаматы ғой» деп, оны қорғау үшін мақала жаздым. Қоян-қолтық араласпасақ та, кейде пікірлесіп жүретінбіз. Мен оны «өзіне-өзі қол жұмсап өлді» дегенге алғашқы күннен-ақ сенген емеспін,әлі де сенбеймін.

- Соңғы кезде қазақтың басқа ұлт өкілдерімен жанжалдасуы жиелеп кетті. Бірақ оған дұрыс баға берілмейді, өкімет «тұрмыстық жанжал», «жеке адамдардың кикілжіңі» деп жауып-жасырады. 2006 жылы 20 тамызда Ақтауда болған оқиға туралы да әлі күнге ашып-жарып ештеңе айтылған жоқ. Жергілікті өкімет оны «әлдебіреулердің арандату әрекеті» деп бағалады.  Шынтуайтында, халық облыс әкімі Қ.Көшербаевтың кадр саясатына, Ақтау қаласынынң әкімі етіп В.Кохты тағайындағанына қарсы болды. Қ.Көшербаев қандай адам?Маңғыстау облысында жасап жатқан жұмыстары туралы не айтасыз?

- 2006 жылы Ақтау қаласында қандай «шайқас» болғанын мен білмеймін. Ал Қырымбек Көшербаевты жас күнінен білемін. Әке-шешесі менің өте қадірлейтін адамдарым еді. Аса тәрбиелі, парасатты адамдар болған, бірақ дүниеден ерте кетті. Екеуі де. Ал Қырымбек Елеуұлы –қай аймақта, қай орында отырса да, тек жақсы істерімен елдің құрметіне бөленіп келе жатқан азамат. Маңғыстау-киелі аймақ. Қырымбек- кие, қасиет деген ұғымдарды жақсы сезінетін адам деп ойлаймын.

- Фариза апай, несінжасырамыз, саяси билікте, шығармашылық ортада рушылдық, топшылдық бары рас. Бірақ оны ешкім мойындағысы келмейді, «Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін», «Бәріміз-бір қазақтың баласымыз» деп жақауратады. Мұның шынын бір айтсаңыз, Сіз айтарсыз, саяси элита, зиялылар арасында рушылдық, жікшілдік бар ма? Өзіңіз ондай қағажу, шетқақпай көрдіңіз бе?

- «Қара жерде қазақ жүрген жерде рушылдық бірге жасай береді» деп ойлаймын. Бірақ өз басым басқа жүздің адамдарынан қағажу көріп, қорлық кешкен емеспін. Ал керісінше, батыс аймағынан шыққан «бауырларымыз» елегісі келмейтіні рас.

- Жұрт Сізді «бетің бар, жүзің бар» демей тура айтатын, тік мінез, батыр адам ретінде бағалайды. Біраз жыл депутат болдыңыз, қоғамдық-саяси мәселелерге де араласып жүрсіз, елдің сөзін сөйлеп, жұрттың жоғын жоқтайтын тұстарда үнемдей қалған кезіңіз болды ма?

- Әркіммен шапылдасып, бет жыртысқан емеспін. Айтатын кезде елдік мәселелерді айттым, пікірлерімді поэзиялық шығармаларымда, газеттік мақалаларымда жазып келемін.

- Қазір діни экстремизм, саяси терроризм мәселесі өршіп тұр. Қазақ жастарының жат ағымдарға еріп кетіп жатқаны жөнінде де көп айтылып жүр. Соның бір мысалы-өздерін «сопымыз», «йассауи тариқатынанбыз» дейтін исматуллашылар. Бұл ағымның ықпалы әсіресе Семей өңірі, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарында күшті. Оның ішінде Светқали Нұржан, Елдос Еміл, Әнуар Бимағамбет сияқты бірқатар өнерлі інілеріңіз де жүр. Олардың насихаттап жүрген  «зікіршілдік» бағыты дұрыс па?

- Мұсылман дінінің қазақ даласында қанат жаюына өмірін арнаған, Алланың ақ жолынан жалтармаған, тұлғасын қазақ халқы ғасырлар бойы пір тұтқан Қожа Ахмет Йассауи туралы сенің пікіріңе қосылмаймын. Ал «зікір салу» дегенді мен білмеймін. «Зікіршілдік» дегеннен хабарым жоқ. Өзім құдайға сенемін. Ал әртүрлі секталардың қандай мақсатпен жұмыс істейтіні маған беймәлім.

         Менің Алла тағалаға сенімім –жүрегімде, табиғатымда, ісімде. Адал жүріп, адал тұру, қолымнан келсе, жоқ-жұқа, мұқтаж адамдарға сөзіммен, ісіммен көмектесу- мен үшін «Алланың жолы» деген осы. Мешітке бармаймын, бес уақыт намаз оқымаймын.

- Көзіңізге мақтағаным емес, Сіз-феноменсіз. Көп адам сізді үлгі тұтты, сіз сияқты өлең жазып, сізге ұқсауға тырысты. Тек ақындық емес, Сіздің бірбеткейлігіңіз, шыншылдығыңыз үлгі болды, қаншама қазақтың ұл-қызы Сізге қарап бой түзеді. «Заманына қарай-адамы» дегендей, қазіргі жастарды рухани дүниеден гөрі материалдық байлық көбірек қызықтыратын сияқты. Көбі бай болуға, бизнесмен болуға ұмтылады. Қазіргі жастар туралы не айтасыз.

- Мені мақтап, жан-жағыма жастық қоймай-ақ қой. «Рухани әлемнен жастар алыстап барады» деген рас. Заман солай. Жалпы менің ойымша, адамзаттың ақыл, санасының «жемісі» ғылым мен техниканың жетістігі адамды Табиғат-ананың құшағынан жырақтатуда. Адамзат өзінің сана-сезімінің жетілуінен қорлық көруде. Бұл-тек бір елдегі қасірет емес, әлемдік қасірет. Интернет, компьютер, теледидар хабарлары киноның кадрлары секілді көзіңнің алдында зырлап өтеді, бірақ ол көріністер жаныңа сіңбейді. Жаныңа сіңетін-кітаптың сөзі.

         Ал қазір кітап оқитын уақыт жоқ. Жұрттың бәрі асығыс, жанталас. Музыка дегн сарт-сұрт ритмге айналды. Мұндай «әуендер» адамды мәңгүрт етеді, басын айналдырады. Осының бәрі адамды жақсы сезім, жанашырлық, мейірім секілді қасиеттерден жырақтатады. Ақшасы жоқ, бизнеспен айналысу қолынан келмейтін адам ылғи байшыкештердің арасында ала қарға болып көрінеді.

- Сіздің көңіліңізге тигім келмейді, мүмкін бұл сұрақ ыңғайсыздау болар. Егер солай десеңіз, жауап бермей-ақ та қойыңыз. Ел ішінде Мұқағали Мақатаевтың «Фариза, Фаризажан, Фариза қыз» деген өлеңі туралы сөз бар, Мұқағали сізге «ғашық бопты» дейді, сол рас па?

- Сені менің шығармашылығымды жақсы білетіндердің бірі деп санап жүрсем, оқымаған екенсің ғой. Мұқағали жақсы көрсе, ғашық болуға тұрмайтын адам ба екем?! Бірақ ол кісіге талантын сыйлағаннан басқа сезімім болған емес. Мұқағали төңірегінде мен бүге-шүгесіз жаздым ғой. Оқып аларсың, уақыт тапсаң.

- Сіз сияқты атақты адамдардың жүрген-тұрғаны, не ішіп, не киетіні, кімдермен араласатынын білу- былайғы жұртқа қызық. Шетелде бұл-еш құпия емес, белгілі адамдардың, спорт, өнер жұлдыздарының тұрмыс-тіршілігі туралы бәрін жазады. Бізде айту-сараң, журналистер сұрақ қойса, қазымыр көреді, қашыртқыға салып, көп ештеңе айтып жарымайды. Дегенмен, Сіздің досыңыз кім, кіммен араласасыз? Той-томалаққа жиі барасыз ба? Отбасыңыз туралы айтса кетсеңіз.

- Араласып тұратын, сыйласатын адамдарым бар, Құдайға шүкір. Ғаникен Айдарханқызы, Жазира деген қимастарым бар. Біреуі Алматыда, екіншісі Өскеменде тұрады. Шәмша Беркімбаевамен сырласып тұрамын, жақсы көретін сіңлім. «Дос» деген ұғым-менің түсінігімде өте терең ұғым. Оны кез келген адам туралы айтуға болмайды. Достық деген-махаббаттанда жоғары тұратын сезім. «Анау-досым, мынау-досым» деп айта алмаймын.

         Әбіш-Клара Кекілбаевтар, Мырзагелді-Зибагүл Кемел, Нариман,Шолпан Үлкенбаевтар- маған жақын адамдар.

- Шығармашылығыңыз туралы айтсаңыз. Қазір не жазып жатырсыз?

- Мақалалар жазып, бұрынғы жазған мақалаларымды қайта қарап жүрмін.

- Әңгімеңізге рақмет!

2008

МЕН КӨРІПКЕЛ ЕМЕСПІН ...

Милена Елеусіновамен сұхбат

«Біз бейшара болғанда Қайып пен Ақбөбектің махаббатын да әлі күнге жарқыратып көрсете алмай жүрміз»

- Алғашқы шумақтың шабыты Қайролланың бұзақылығынан туса, сіз жыр деп бағалаған, ел қалаған алғашқы жырыңызға шабыт қалай, қашан келгенін, қандай жыр екенін айтсаңыз?

- Қайролла емес, ол баланың есімі Ғайнолла болатын. Айналайын Милена, әңгімені тым алыстан қозғадың ғой...

         Менің мамандығым мұғалім ғой. Бірақ аз-мұз өлең жазып, Гурьев облыстық (қазіргі кезде Атырау облысы) «Социалистік құрылыс» газетіне, мектеп оқушыларының республикалық газеті «Қазақстан пионері», «Пионер» журналына жіберіп тұратынмын. Олардың кейбіреулері басылатын. Кейін Гурьев педагогикалық институтының филология факултетін бітіргесін, сол кездегі Балықшы ауданына (бұл күнде ол аудан жабылып қалды) қарасты Дамбы деп аталатын ауылдағы «Октябрьдің 40 жылдығы» мектебінде (қазір ол мектеп менің атымда) мұғалім болып жүргенімде облысқа Шәмші Қалдаяқов пен Төлеген Айбергенов келіп, біздің мектепке оларды облыстық газетте әдебиет, мәдениет бөлімін басқаратын ақын Меңдекеш Сатыбалдиев бастап әкелді. Төлеген ұлы ақын еді ғой. Қазақ өлеңіне революциялық жаңалық әкелген-сол Төлеген. Қазір көп аталмайды өкінішке орай. Бұл күнде қалың қазақ тек Абай мен Мұқағалиды ақын деп біледі. Біздің оқырмандардың деңгейі сол ғой...

         Төлегеннің ғажайып өлеңдері теңіздің тасқынындай бұрқырап, өлеңді ұға қоймайтындардың да жүректерін тербеп, ауыздарын аштыратын. Маған қатты әсер етті. Содан кейін Меңдекеш телефон соғып:

- Оңғарсынова жолдас, осылай ауылда жүре бересің бе, облыстық газетке келсейші-әдеби орта ғой,- деді.

         Мен онда сол Дамбы ауылындағы №2 кешкі мектептің директоры едім. Жалақым жақсы. Директор деген атым бар. Соларды бір күнде тастап, облыстық газетке келдім. Редактор Түсіп Бисекенов деген ағамыз екен (адай кісі). Жұмысқа ала қоймады. Қыздардан журналист шыға қоймас деген ойы болған секілді. Содан облыстық партия комитетінің идеологиялық хатшысы Мұқанбетқазы Тәжинге барып, ақыры облыстық газеттің партия тұрмысы бөліміне жастар туралы жазатын кіші қызметкер болып орналастым.

         Бүкіл редакцияда жалақысы ең төмені мен болатынмын. Бір күні мені Маңғыстауға іссапарға жіберді. Маңғыстауда мұнай көздері ашылып, дүрілдеп жатқан кез. Өзен, Жетібайда болдым. Сол жолы әсерленгенім сондай, бір беттік мақаламмен қоса «Шевченко түні», «Өзен-шамшырақтар қаласы», «Жол», «Ақбөбек жырлары», тағы басқа көптеген өлеңдер жаздым. Кейін ол топтама сол жылдардағы ең беделді, халық өте сүйіп оқитын «Лениншіл жас» газетінің бір бетіне «Менің Маңғыстауым» деген тақырыппен басылды. Олардың бірі мына өлең болатын:

Маңғыстау!

Мұнарларың шаншылса аспанды ұрып,

Тайталаса алмай қалады асқар бұғып.

                            .....................................

Жастық шақ ізін тастаса,

кешегі бозаң, қатігез құм дала-мекен

қара ормандармен қайысып нуланады екен.

Осынау асқақ жандарға замандас болып

мен асылы тектен-тек тумаған екем.

Жұрт атым жазылмаса да, «мынау Оңғарсынованың өлеңі» деп танитын, өлеңдегі қолтаңбамды ерекшелендірген жырларымның бастауы- «Менің Маңғыстауым».

- «Адам баласы жаратылысынан өзімшіл. Өйткені ол өз «менін» мойындату үшін өмірге келеді. Сондықтан оның табиғаты өзін де, өзгелерді де мойындамауға ұмтылады. Ал Мұқағали болса осының бәріне қарама-қарсы» депсіз. Сіздің «меніңіз»?

-  Менің «менім» - өзіммен өзім болу, ешкімнің айтағына ермеу.

-  «Мен сенің жүрегіңдемін», «Сұхбат» атты кітаптарымды шығарғанда көп қиындық туды деген екенсіз бір сұхбатыңызда. 2004 жылы «Атамұра» баспасынан шыққан 10 томдық топтамаңыздың да тиражы 1000-ақ дана. Ол рухани шөліркеген, рухани азық іздеген оқырманның шөлін қандырмақ түгілі, ұрттамға келмей қалмай ма? Сіз осы томдықтарды да өз қаржыма шықты деп едіңіз. Сонда сізді қайда барсаңыз да елпектеп қарсы алатын басшы, қалталылардың демеушілікке дәрмендері жетпегені ме? Біз сонда поэзияның насихатталуы, рухани азық туралы қалай сөз етпекпіз?

- Елпектеп алдымнан шығып қарсы алатын әкім-қаралардың немесе қалталылардың ешқайсысына қолқа салған емеспін. Ешкім «жағдайыңыз қалай, не өтінішіңіз бар» деп сұрамағасын, қайыр-садақа сұрағандай болуға намысым жібермейді.

- Пабло Неруданың поэзиясына еліктедіңіз бе? Жалпы еліктеу қасиеті жөнінде не айтасыз, еліктеу қажет пе?

- Пабло Неруданың өлеңдері маған кезінде өте ұнады. Еліктегенім жоқ, бірақ одан үйрендім. Үйренгенім- Пабло елін, жерін, ұлтын өліп-өшіп жақсы көрген адам. Махаббат лирикасын жазып отырып, сол өлеңде еліндегі саяси жағдай, адамдардың сатқындығы, озбырлығы жайлы айтып қалады. Біз махаббат тақырыбындағы өлеңге басқа жайттарды қоса алмаймыз ғой. Осы жағынан үйрендім.

Ал, еліктеу өлеңді жаңа жаза бастаған жасқа керек болуы мүмкін, мысалы, «сүйсіне қызығу», «менде осындай өлең жазсам» деп талпынуға. Шығармашылықта өз қолтаңбасы жоқ, Тұманбайға немесе Қадырға ұқсайтын шумақ жазу- ақын емес адамның шатпағы.

- Сіздің өлеңіңіздің алғашқы сыншысы, алғашқы орқырманы кім?

- Өлеңімнің оқырманы да, сыншысы да-халық, яғни өлеңімді астын сызып оқитын оқырмандарым. Егер оқымаған болсаң, бір өлеңім бар:

- Мен кейде өлең оқып бергім келіп

жанымнан іздеп-іздеп жан таппаймын.

- «Шілде» атты таңдамалы өлеңдер жинағында «Мен өз жырларымда...Әйел жанының сан күйін мүмкіндігім жеткенше жеткізгім келеді»- деген екенсіз (Бір ақын өз жырында әйелдің ашыуын көрсету үшін өз әйелін әбден титығына жетіп ренжітіп, бұлқан-талқан болған әйеліне: «О,міне осы тұсы маған қажет!» дегенде, әйелі аң-таң қалыпты). Сондай әйел жанын жеткізуде, образ оюда сізде ерекше әдіс-тәсіл бар ма?

- Менің өлеңде де, өмірде де ешқандай әдіс-айлам жоқ. Алла тағаланың әкенің қаны, ананың сүті арқылы маған берген қасиеті ғана бар: сезінемін, жұрт байқамағанды байқаймын.

- Өлеңдеріңіздің кезінде көп тұтқындалғанын айтыпсыз, қазіргі шығармашылық еркіндік қандай?

- Тәуелсіздік алғалы Кеңес дәуіріндегі цензураның шынжыр кісені жоқ қой, не жазсаң да, ақша берсең болды, Құран кітабындай жарқыратып шығарып береді.

- Поэзия сынының өткені мен бүгіні туралы сөз етсеңіз?

- Поэзияда сын жоқ. Бұрында да оңған сын болмап еді, қазір мүлде жоқ деуге болады. Биыл Алматыда «Үш қоңыр» деген газет шығатын болыпты. Соның бетінде сын мақалалар жарияланып жүр. Басқа газет-журналдар ләм-мим демейді.

- «Мемлекеттік баспа болуы керек» деген ұсыныс айтып жүрсіз, бұл ұсынысыңызды Елбасының алдында немесе жоғары жаққа көтердіңіз бе?

- Елбасына айтып едім, бірақ әзір орындалған жоқ. Менің пікірімше, мемлекеттік баспа болуы керек. Ол ақшаға, абырой-атаққа қарамайтын беделді баспа болуы керек. Ұсыныстардың бәрі далада қалғасын, көңілің қалады екен.

- «Әдебиетке идеология тізгіні әсер етеді деген» пікірді естідім жақында. Бүгінгі біздің бұқаралық ақпарат құралдарының барлығы дерлік идеология жоқ деп айтып та, жазып та жүр, бұл жағдай әдебиетті тоқыратпай ма?

- Идеология мемлекетке керек. Әйтпесе, әрбір сала жайылған малдай жамырап кетуі мүмкін. Ал мемлекет деген адамдардан тұрады. Олардың арасында ақын жазушы да бар. Бұл-сарай ақыны болу керек деген ұғым емес.

         Елін, ұлтын сүйетін ақын идеологиялық заңға не ұғымға маталмай-ақ, халқының мүддесіне қызмет етеді. Әдебиетті тоқырататын-мемлекеттік кісен.

- Сіз бір сұхбатыңызда «мен поэзияны эстрадаға айналдыруға қарсы адаммын» депсіз. Осы ойыңызды ашып айтсаңыз? Керісінше поэзияны солай насихаттауға болмас па? Мәселен, ақындардың сөздеріне әсем әндер жазылды, бүгінде поэзия кештеріне эстраданың араласуы, актерлердің қатысуы сізге қандай әсер береді?

- Жұртты жинап алып, қолын сермелеп ақыл айтыпөлең оқитындар ақын емес. Поэзия деген-оңаша отырып, төсекте теріс қарап жатып оқитын, содан нәр алатын адамдарға керек болатын нәр. Сахнаға шығып, жұрттың қышыған жерін басып қол соқтыратындар жайлы айтқаным ғой. Оны кімқалай түсінеді-өздері білсін, ал жыр кештеріне әнді, әншілерді араластырып, басқалардың абыройы арқылы бедел жинайтындарды сыйламаймын.

- «Шынайы таланттарды тану-әдебиеттің күн тәртібінен түспейтін ең керек нәрсе» деген ой айтып едіңіз. Сіз таныған, әдебиет тапқан шын таланттарды атасаңыз?

- Мен, әрине, көріпкел емеспін. Бірақ жас кездердегі рухани тазалықтарын байқап, біраз жастарды жұмысқа алып, бірқатарына сырттай тілекші, қамқор болғандарым бар. Күләш Ахметова, Мейірхан Ақдәулетов, Светқали Нұржан, Мереке Құлкенов, Елена Әбдіхалықова, Оңайгүл Тұржан... секілді таланттар.

-  «Тұмар» журналы арқылы жас ақындар, жас қаламгерлердің жаңа толқыны келе жатырғандай көрінеді. Сіз сол жастарды атап жібересіз бе және сізбен бір кездескенімде «Тұмар» журналының жайы туралы өзіңіз еш ақысыз шығарып отырғаныңызды айтқан болатынсыз. Осы журналдың жайы туралы сөз етсеңіз?

- «Тұмар» журналы туралы Оңайгүлден сұрағаның дұрыс болар еді. Ыстығына күйіп, суығына тоңып келе жатқан сол ақын сіңлім. Мен журналды ашқаным болмаса, кейін ауырып қалдым, Германияда жылға жақын емделіп жаттым.

- Сіздің шығармашылығыңыздың дені Маңғыстау өлкесі, теңеулеріңіз-теңіз, теңіз толқындары. Тіпті өткен жолы «Қашаған Күржіманұлының 170 жылдық» тойында сіз Маңғыстауды таныту үшін өнер жылдарына насихат керек екенін сөз еттіңіз. Меніңше, рухани астана біздің Маңғыстау тәрізді көрінеді де тұрады. Шынында тек таныту қажет. Маңғыстаудың мәдениеті, өнерге деген өрелері туралы сөз етсеңіз?

- Сұрағың өте орынды, айналайын. Маңғыстау өнерпаздарының Астанада концерті өткенде, бүкіл Маңғыстау арқаға көшіп келгендей болып, бір жасап қаламыз. Бірақ бүкіл қазақ Маңғыстаудан Бекет ата мен Әбіш шыққанын біледі де, өнерінің мәдениетінің ерекшеліктерін білмейді. Біз бейшара болғанда Қайып пен Ақбөбектің махаббатын да әлі күнге жарқыратып көрсете алмай жүрміз.

         Маңғыстау –шынында да ерекше аймақ қой. Әні де, күйі де өзгеше. Адамдарының психологиясы да басқа қазақтардан бөлек. Табиғаты да өзге жерлерге ұқсамайды. Мағира Қожахметова деген бір журналист, жазушы сіңлім бар. Көкшетау жақтың қызы. Өзі Әбіштің шығармаларын өте жоғары бағалайды. Баяғыда сол екеуіміз Маңғыстауға іссапармен келгеніміз бар. Өзі «Әбіш ағаның туған өлкесін көрсем» деп армандап жүретін.

         Мен ол кезде «Қазақстан пионерінің» редакторымын, ол «Лениншіл жастың» қызметкері болатын. Ералының жолында Хантөре деген сіңліміз тұрады, айдала, айналасында моладан басқа ел жоқ. Өзі Маңғыстауға келген сайын Хантөреге соғып, кейде қона жатып кететін едім. Хантөре түйе сауады, шұбаты керемет. Бұрын ол Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің (қазіргі Парламент қой) депутаты болған. Мағираны сонда ертіп бардым.

         «Мына Аспан мен Жер қол алысқан далада Әбіш ағадай даналар ғана туады ғой» деп толқығаны есімде.

- Жаңаөзен оқиғасы бәрімізді алаңдатты, сіздің ашық пікіріңіз?

- Жаңаөзендегі жастардың көтерілісін пайдаланып, Әбіш екеуміздің абырой-беделімізді ауырсынып жүргендер әбден ауыздарына келгенін айтып жатыр деп естимін. Ол жастар Болат Атабаев, Болат Әбілев секілді Президенттің ықыласына ие болмағандар айтудай айтып жатыр деседі. Өзім «Жас алаш», «Дат» секілді газеттерді оқымаймын, интернет дегеннен мүлде хабарым жоқ. Мұхтар Мағауин деген мықты қырық жыл бойы атом бомбасының астында қалған туған жері туралы сол кезде бір ауыз сөз айтып көрмеп еді. Чехияда жаны тыныш жатып алып, ақыл айтуға үйреніп алыпты деп естідім. Иттердің үргеніне ит болатын жайымыз жоқ. Ал, өзендіктерге оқ атқандардың өздерін ату керек. Әрине, біздің жастардың әркімнің сөзіне еріп, өртеп, тағы басқа келеңсіз қылықтар жасауы дұрыс емес.

- Абылай да Бұқар жыраумен кеңескен, сізді іздеп кеңес сұраған басшылық бар ма?

- Бұл күнде Абылай секілді басшыларды кездестіру қиын ғой, ақыл-кеңесімізді сұрау түгілі, өзіміз алдарына кіруге сұрансақ, кіргізбейді.

- 20 жыл бұрын Елбасына қатысты «жанындағылардың ойын тыңдаушы еді» деген пікіріңіз бен «бөбектер, сәбилер үйін ашар едім, жалпы әйелдерге қамқорлық, сосын өзімді мақтауға, мадақтауға тыйым салар едім»  дегенді айтыпсыз...осы пікіріңіз 20 жылдан кейін қаншалықты өзгерді?

- Өзгерген жоқ. Елбасының маңында ақылдастар алқасы секілді қоғамдық топ болса деп ойлайтын едім. Елбасының бүгінгі кеңесшілері күні кеше ана жұмыста, мына креслода отырған біреулер, әйтеуір ақыл-кеңес беретіндері жоқ секілді.

- 20 жылдағы ең басты жеңісіміз-Тәуелсіздік. Не ұттық, неге жеттік, не қажет?

- Ұтқанымыз көп қой: қазақ қазақ болғалы дербес мемлекет болдық, шекараны бекіттік, әлем елдері жер бетінде Қазақстан деген мемлекет, қазақ деген халық бар екенін білді, Астана деген қалаға қызығып та, қызғанып та қарап отыр. Бұрын ауданның басшысына дейін Мәскеу бекітетін еді ғой.

- Журналистикада табан тоздырып, қаламыңызды оздырып біршама уақыт еңбек еттіңіз, осы журналистиканы ғылым емес деп жүргендерге не айтасыз?

- Журналистика ғылым емес деген- ақымақтардың пікірі. Мен ылғи айтып жүрем, тағы да айтам: егер өлең жазбасам, тек журналист болар едім. Себебі журналист- тек шындықты, ақиқатты айтып, қалың оқырманның көкірек көзін ашатын тұлға. Өкініштісі-журналистердің еңбегі бағаланбай келеді.

- Соңғы кездері журналистер тарапынан жиі қойылатын сұрақты мен де қояиын-не оқып, не көріп, не тыңдап жүрсіз? Менің сол журналистердің сұрағына қосарым- не жазып жүрсіз?

- Жазып жүргенім шамалы. Бұрынғыларын реттеп (очерк, сұхбат, мақалаларымды) жүрмін.

- Ауыл, аудан әкімдерін өз туған жерінің перзенттерінен тағайындау керек дегенге қалай қарайсыз? Осы мәселені жоғары жаққа ұсыныс етіп жолдауға бола ма екен?

- Басшылардың ауылдан, туған жерінен болғанын принцип етуге болмайды. Адамның адамгершілігіне қарау керек. Мысалы, Қырымбек Көшербаев Маңғыстаудан болмаса да, жергілікті халық оны қалай құрметтеді. Қырымбек Мәскеуде елші болды- Ресей басшыларының бәрі құрметтеді, Оралда әкім болды-ол жердің орыс-қазағы әлі ауыздарынан тастамайды.

- «Адамның онсыз да қысқа ғұмыры тек өкініш пен қоштасудан тұратындай көрінеді кейде маған...» депсіз, Нұрат пен Мұқағалидан соң не нәрселер өкіндірді? Не нәрсеге өміріңізде өкініп, қандай қателік жібердіңіз?

- Пәлендей өзекті өртейтін өкінішім жоқ. Кейде кісі танымайтындығыма өкінген кездерім болды, соның себебінен жақсы көрген, жаным қалмай көмектескен адамдарым кейіннен өзіме жау болып шығады. Осындайларға қор болған сезімім, сыйластығым, көмегім үшін талай өкіндім.

         - Дінге көзқарасыңыз, бес парыздың қайсысын орындайсыз?

- Дінге көзқарасым дұрыс. Анам діндар адам еді, бес уақыт намазын, пітір-садақасын, оразасын өле -өлгенше қаза қылмаған. «Ықылас» сүресін кішкентайымнан жаттағам. Жүрегім таза. Намаз оқымаймын, мешітке бармаймын. Жетім-жесірге көмектесуге тырысамын. Тұрмысы қиын болмаса да, ешкімнен ештеңе сұрамайтын адамдарға қолымнан келген көмегімді аямаймын.

         Ақкетік- қасиетті мекен. Сол елдің үлкен-кішісіне дұғай сәлем жолдаймын. Маған осынша сұрақ қойған өзіңе мың сан алғыс айтамын.

   2012

«АТЫРАУ» ГАЗЕТІ-МЕНІҢ БАЙҚОҢЫРЫМ

«Атырау» газетінен Рита Өтеуғалимен әңгіме

- Атырауыма ат басын бұрмағаныма да біраз болды. Алдынғы жылы денсаулығыма байланысты шетелде емделіп, келе алмадым. Әкімшіліктегі жігіттер «Апа елге келіп қайтпайсыз ба?» деп қолқа салғасын келіп отырған жайым бар. Әркімнің туған жері-  Мысыр шаһары, атамекеніңнің орны бөлек. Бұрқыраған топырағы, бораны мен даласы ыстық. Мен кеткелі де біраз болды. Ұшақтан түскен бойда кеудеңді керіп, жан-дүниеме жылу енгендей әсердемін. Кейбір жазушы достарым әзілдеп «Сендердің туған жерлерің кеуіп жатқан қу дала, біздің жеріміз таулы, ну орманды» деп жатады. Қу тақыр дала болғанымен, ар жағында керемет тереңдік, байлығы бар. Адамдарды да сырт көзге қатал көрінгенімен, ішкі жан-дүниесі сондай жылы, бауырмал. Талай ұрпақты, талай ақын-жазушыларды өсірген топырақ. Халыққа сыйлы болып, ел мақтаса – оның бәрі осы топырақтың, осы елдің тәрбиесі деп есептеймін. Туған жерге келгенде кішілікпен келем. Атажұртыңа келіп кеудеңді көтеру ұят сияқты көрінеді маған.

         Туған жерім- Исатай ауданы, Нарын жақ. Балалық шағымыз құмның арасында өтті. Одан соң теңізге көшіп келдік, онда 6-7 шақырым жерде «Ақшкол» аталатын мектебіміз болатын. Бұлардың бәрі қирап қалды, жоқ бүгінде. Менің өлеңімде де бар «Менің туған ауылымды картадан сүртіп тынды мына заман» деген. Сол Манаш деген ауыл еді. Суы жоқ, жері қолайсыз болғасын балықшы колхоздарды қаланың теңіз бетіне, жайық бойына көшірді. Мен сол Еркінқалада жұмыс жасадым оқу бітіргеннен кейін. «Атырау» газетінде де қызмет еттім. Бұл газет мені қанаттандырды, журналистикаға баулыды. Негізгі мамандығым журналист емес, мұғалім едім. Қ.Ғабдешев, Ә.Жұмағалиев, Меңдекеш- осылар менің өсуіме, журналистика дегенді түсінуіме ықпал етті. «Атырау» газеті-менің Байқоңырым.

         Жалпы, журналистика көп нәрсені үйретеді. Маңғыстау, Ақтөбе, Орал, біздің даланы көп араладым. Содан менің жазғандарымды көріп, мені Алматыға шақырды Орталық партия комитеті. Сол кездегі елді басқарған Дінмұхамед Қонаев ағамыз «Біздің қазақ қыздарынан шыққан жақсы журналистер жоқ па? Басқа республикалардың бәрінде балалар, жасөспірімдер газет-журналдарында қыз-келіншектер отырады екен, бізде жоқ» десе, К.Қазыбаев, С.Байжанов деген ағаларымыз «Ойпырмай, Оңғарсынова деген біреу бар, күндіз-түні жазады да жатады, Атырау жақта» деген екен. Содан кейін Шерхан ағай қолымнан бірдеңе келетінін байқап, «Лениншіл жастың» меншікті тілшісі қылды. «Қазақстан пионері», қазіргі «Ақ желкен» журналдарында еңбек етіп, содан соң Атырау жұртшылығының ұсынысымен депутаттыққа ұсынылдым. Кейін өзім депутаттықтан бас тартып, былтыр «Тұмар» деген журнал шығардым. «Тұмар» - жастарға арналған журнал.

         - Апай, шығармаларыңыздың негізгі тақырыбы махаббат, әйел- аналарға арналған, әйел, ана бақыты дегенді қалай түсінесіз?

         -  Әйел бақыты бала-шағасымен, қасындағы сүйікті адамымен бірге болу. Ана бақыты-ұрпақ жалғастыру. Жалпы,  бақыт дегенді әркім әрқалай түсінеді. Біреулер бақытты ақшамен, байлықпен өлшейді. Мен үшін бақыт- балаңды адалдыққа, біреудің ала жібін аттамауға, өтірік сөйлемеуге тәрбиелеу. Қазір тәрбиенің өзі өзгеріп бара жатыр. Алдымен адамда таза адами қасиеттердің қалыптасуына, қанға, жанға сіңуіне ата ананың тәрбиесінің маңызы зор. Одан соң мектеп, ал қалғанын көркем әдебиет қалыптастырады. Соңғы кездері көркем әдебиетті оқу азайып бара жатыр, интернет, теледидар дегендер алмастырып отыр. Он жерден интернет болса да кітапты оқығандай әсер бермейді. Мектептегі тест, интернет кітапхана дегендерге қарсымын. Ол адамды сөйлеуге, не ойлауға үйретпейді. Өркениеттің әкелген бұл жаңалықтары ұрпаққа жақсы емес деп ойлаймын.

- Бүгінде соңыңыздан жас ақындар өсіп келеді. Олардың өлең жазу стильдеріне қандай баға бересіз?

- Өзім білетін жақсы, жас ақындар бар. Бұлардай кезімізде ондай өлеңдер жазған жоқпыз. Мен өзім құмның арасында өстім. Радио, теледидар, театр деген жоқ. Бірақ, газет-журнал, кітап оқумен ауыздандық. Қазіргі жас ақындардың жазып жүргендерімен өзімнің 17-18 жасымда жазған шығармаларымды салыстырсам, бүгінгі жастардың өлеңдері анағұрлым жоғары. Әсіресе, қыздар мықты. Мен өзім соған әсер еттім деп ойлаймын. Бұл – мен үшін мақтаныш. Сонымен қатар жастар бір өзінше жаңалық ашамыз деп өлең буындарын үзіп-үзіп жазатындары бар. Мен оған қарсымын. Поэзия поэзия болып қалуы тиіс. Поэзия деген адам жан дүниесінің сол сәттегі көшірмесі, ол-сезім. Кейбіреулер өлеңді жасайды. Негізі өлең таудан аққан бұлақ секілді адамға құйылып келуі керек. Ал енді құрастыру дұрыс емес.

- Еліктеушілік дұрыс па?

- Жас кезінде еліктеу мүмкін. Бір ақынның өлеңі көңіліңе ұялап, жақсы көруі мүмкін. Ақындық- Алла тағаланың берген сыйы. Анаған-мынаған еліктеп ақын бола алмайды.

         Ең алғаш «Сандуғаш» деген кітабым шықты- балалық өлеңдер, анама, мектебіме деген секілді. Одан кейін «Маңғыстау маржандары» атты екінші кітабым дүниеге келді. Екеуі де әншейін бірдеңелер. Оңғарсынованың поэзиясы деуге қиын. Ал, үшінші «Мазасыз шақ» аталатын кітабымнан бастап жұрт менің өлеңдерімді қолтаңбасыз-ақ танитын болды. Мінекей, осы сияқты жас кезінде еліктегенмен, кейін өсе келе қалыптасады. Талант өзінің шынайы қолтаңбасын қалдыруы тиіс.

- Әңгімеңізге рақмет!

ӘР БОСАҒАННЫҢ АЛТЫН ТҰТҚАСЫ – ӘЙЕЛ

«Ақ босаға» газетінің редакторы Шолпан Ұғыбайқызымен әңгіме

Ақындардың ақиығы Фариза Оңғарсынованы көпке таныстырып жатудың өзі артық секілді.

Ар мен намыстың, әйелдік нәзіктік пен қазақы қайсарлықтың, жасын шабыт пен қас таланттың құймасындай танылып, халқы қадірлеп төбесіне көтерсе де қарапайымдықтан танбай келе жатқан жан.

         Апаймен әңгімелесе жүріп, ертеректе даярлаған сұхбатымызды жариялаудың сәті түспеді. Кейінге шегеріліп қала берді «Сұхбат қашан жарық көреді?» деп ол кісі де бір ауыз сұраған емес.

         Ол кезде апай «Ақ желкен» журналында бас редактор еді.

         Қазір Астанада тұрады, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты.

         Қызметіне жеміс, деніне саулық тілей отырып, сұхбатымызды сонша кешіктіріп жариялағанымыз үшін апайдан кешірім өтінем.

- Фариза апай, Сіз бірде жырқұмар оқырмандарыңызбен Торғай төсінде табысып, енді бірде Атырауда мұнайшы-балықшылармен кездесіп, олардың мұң –мұқтаждарын тыңдап, әрдайым халықтың қайнаған ортасында жүресіз. Ел өмірін біреудей-ақ білесіз.

         Әр нәрсенің өлшемі уақыт қой. Менің сұрайын дегенім өзіңіз азамат атанып атқа мінгелі бергі кезеңдегі халқымыздың рухани өсуінде ілгерілеу бар ма?

-  Рухани өсу –кең ұғым:сананың жетілуі, ой-парасаттың толысуы, ұлттық тамырдан қоректене отырып, цивилизация заманының ағымынан да қалыспау...

Қазан төңкерісінің өнер, білім хақында бергені көп. Бірақ біз ұлттық болмысымыздың тамырын үзіп алдық.

Әйелдер арақ ішуді үйренді. Ал, ұлттың ғұмыры, рухани тіні тек әйелге байланысты. Біз әйел теңдігі дегенді желеу етіп, аузымыз барғанша сөйлеп, аяғымыз барғанша жүруді мәдениет деп ұқтық.

Бұдан қапеліме құтылу қиын деп ойлаймын.

         1986 жылғы желтоқсан көп мәңгүрттің санасына сәуле түсірді. Бұл -  шындық.

         Дегенмен, әлі өсу кеміс. Әркім өз ішкеніне мәз болу басым. Осы жағы түңілтеді.

- Нарықтық экономикамыздың өмірімізге дендеп енуіне байланысты соңғы кезде қарапайым халықтың рухани азық жайлы ойлауға мүлдем мұршасы жоқ. Қара қазан қамы көптің басын ауыртады. Соған орай өсек өтірік, бос мақтан, шашпалықтан арылудың орнына, жер-жерде ұлт батыры, ақыны деген желеумен рулық дәрежеден аспаған әлдекімдердің атын дақпырттап, той өткізу тыйылар емес. Осылай күн батырып, таң атырып, арақ-шараптың буына күпсиіп жүре берсек, іргелі елдердің қатарына қосылмақ түгілі, шаңдарына ілесе алмай қала береміз ғой.

-   Бұл үшін алдымен әр адамның, кәрі мен жастың кеудесіндегі қалғыған намыс оянуы керек. «Мен қазақ елінің перзентімін, елімнің, жерімнің тағдыры, болашағы тек маған байланысты» деген қыжыл әр көкіректе болмаса, «аштан өліп, көштен қалмаспыз» деп сылбырай беруіміз хақ.

         Сосын біз өз пікірімізбен өмір сүрмейміз, ылғи біреулердің айтқаны, өзгелер өзеуреп сөйлесе, соныкі дұрыс екен деп аузымызды ашу түбімізге жетіп келеді.

         Үшінші кесел      - біздің ылғи бастықтар түшкірсе, жәрекімалла деп бас изеуге, жоғарыдан бұйрық күтуге әбден етіміз үйреніп, өз миымыздың әр клеткасын іске қоспайтынымыз. Енжар, салақ, өз үйіміздің шағын шаруашылығын оқсата алмай жүретін себебіміз осыдан.

         Үйіміздің айналасы ақ шандақ, шарбағымыз қисайып, бала шағамыз бүрісіп жатқанда, таң атпай базар кезіп кетеміз.

         Әйелдің үйдегі, тұрмыстағы баласын тәрбиелеудегі жұмысы еленбейді. Үй іші, алақ-салақ, көшкен елдей болып жататын кейбір әйел жұмысында «озат», «жақсы қызметкер» атанып жүреді.

         Бар тәрбие, адамгершілік, жанашырлық қасиеттердің бәрі ошақ басынан басталатынын біздің қоғамдық жүйеміз әйел теңдігі деген желеумен оның қара күшін пайдалану ниетінде ұмыттырды.

- Әйел жанының нәзік иірімдерін, тәкаппар тектілігін, әйел махаббатының тазалығын, биіктігін, әйел төзімділігі мен қайратын, жалпы әйел психологиясын шынайы суреттеген жырларыңызға тәнті болған апа-сіңлілеріңіз Сізді пір тұтады. Жырларыңызды жылап жатып оқып, жатқа айтады. Әнге де қосып айтып жүр. Өзіңіз қалай ойлайсыз, Парламентке депутат болып сайланғалы бері сол апа-сіңлілеріңізден алшақтап кеткен жоқсыз ба? Олай дейтінім, Фариза апай, әйел жыныстылардың ішінен біреу таққа отырса, мансабы өссе, басқалары жағдайымыз түзелер, хал-жағдайымызды түсінеді ғой деп үміттене бастайды.

-   Өмір, әсіресе әйел жыныстының өмірі, ылғи қарама-қайшылық, кереғар тірліктен тұрады. Бірақ бұл өз-өзінен кететін кесел емес қоғам тарапынан көзқарас өзгеріп жөнделетін жай.

         Мұндай қоғамда әйел мәселесі шешіле қояды деу күлкілі және үкімет басшылары немесе әкім-қара біздің жағдайымызды түзейді деп күту-тіпті қателесу.

         Иогтар жүйесімен айналысатындардың әрқайсысы жеке-жеке жан дүниесін тазартуға ұмтылады. Сол секілді, әр әйел өзі ұмтылып, өзі ізгілік себуге тиіс. Мысалы, қараңғы түнекте иненің жасуындай бір сауле көрінсе, әлгі қараңғылықтағы бар тіршілік соған талпынады. Әйел заты- сәуле-шуақтың ұясы, жылу көзі.

         Әркім, әр әйел азынаған тірлікте өздері қорған болуға тиіс. Қазіргі ақыл мен сананың әкетілуінен қасірет шегіп отырған дүниеде әйел ғана тірек бола алады.

         Әйелді қорғаушылар аспаннан түсе қалмайды. Дүниеге сәби әкелетін әйел. Сол секілді әлемге жылу беретін де әйел.

         Біздің қоғамымыз әйелдің қолын жылы суға малып отырғызатын деңгейде емес.

- Қазақ ежелден ағайындық-туыстық арақатынастарына қарай руға, мемлекеттік басқару жүйесінде үш жүзге бөлінсе, жерімізді жаулап алуды мұрат тұтқан жартжұрттықтар әуелі ішімізге «тамыр» болып еніп, кейін өзімізді «жерлес» етіп алды. Аңғал да ермешілдіктен жерлестік атты мерезге ұшырап, біздің басымыз қосылмай қойды. Осы мерез дәл қазір әдеби ортада қаулап тұр. Тіпті, талантсыз, дарынсыз кезінде баспасөздің көк есегі күйін атқарған біреулер басқа сөздер айтып, тіріні былай қойып, бұрмаланған естеліктер жазу арқылы өлгендерден өш алып жүр. Кейінгі ұрпаққа көрсетер үлгі осы ма?

         Еліміздің егемендігі сынаққа түсіп тұрған шақта бір қазақ қырық пышақ болмай, меніңше, жаппай ұлтшылдықпен ауырып, сауығудың жолын іздеген жөн секілді.

-   Өкінішке орай, біздің жүзге бөлінуімізді өзге жұрттардан әбден зерттеп біліп алған. Мемлекеттің бірінші эшелонында кімнің жүзінің орыны мықты адам болса, айдалада жүрген біз секілді әдебиет, өнер адамдарының тағдыры соған қарап шешіледі. Бұдан халықтың ішіндегі ыза дертке айналып асқынады.

-   Сізде дос көп пе, туыс көп пе? Қайсысының көп болғаны жөн?

-   Досым халқым. Басқа досым жоқ. Туысқандарымның бәрі бейшара, маған қарайды.

-  Өзіңіз жақын тартып, паналатып жүрген жандар сатып кетсе не істер едіңіз?

-   Не істеймін? Құдайға тапсырам оларды, сосын кек сақтамауға тырысамын.

-  Пенденің бойындағы қандай қасиеттерді жақсы көресіз? Қайсысын жек көресіз?

-  Шыншылдықты жақсы көремін. Жарамсақтарды, өсек айтқандарды жек көремін.

-  «Ақ босағаның» дәстүрлі сұрағы: үйде өзіңіз сүйіп даярлайтын тағам аты? Әзірлеу әдісіңіз қандай?

-  Бәрін де дайындаймын. Мысалы қуырдақ, лангет, самса, манты. Пәлендей әдістерді білмеймін. Жеген адамдар сүйсініп жатады.

- «Ақ босағаны» шығарып жүрген сіңлілеріңіз бен оны оқитын отандастарыңызға тілегіңіз?

-   Қазір газет-журналдардан гөрі теледидарға үңіліп арбалаушылар көбейіп барады. Ал, мен өзім кітап, газет-журнал оқу арқылы білім мен мәдениет, жамандық пен жақсылықты ажырата білу және басқа адамды қалыптастыратын қасиеттер сіңеді деп ойлаймын.

           Ал, әр босағаның алтын тұтқасы – әйел. Демек, қыз-келіншектерге арналған «Ақ босаға» секілді газет әр шаңырақтың серігі болуға тиіс. Сіздердің бұл газеттеріңіз Қазақстанда жүз мыңдаған тиражбен тараса да көптік етпейді, себебі, біздің қыздарымыз бен сіңлі-апаларымыздың жауап табатын сырласы да, мұңдасы да осы газет екені рас.

         Әрбір үйдің босағасы берік, шаңырағы биік болуынан, төрінде сезімді тірлік, түсіністік пен сыйластық ескен жарасымды өмір болуынан бүкіл еліміздегі тыныштық туындайды ғой. Баршаңызға осындай тіршілік, бір-біріңізге төзім мен сыйластық тілегім келеді. Кешіріммен қарай білуді үйренген дұрыс.

1998

МЕН ӨЛЕҢ ЖАЗА АЛМАЙЖҮРМІН

«Айқын» газетінің тілшісі Жандос Бәделұлымен әңгіме

- Қазақ көп жылдар бойы осынау киелі күнін атап өте алма келеді. «Шопандар күні» деп бүркемелеп тойлайтынымыз бүгінгі жас ұрпақтың еміс-еміс есінде....

- Кеңес өкіметі жылдарында салт-дәстүріміздің көбінен ажырап, ұлттық болмысымыз қатты жұқарып қалды ғой. Отаршылдық саясаттың кесірінен деп ойлаймын. «Құдай жоқ» деген секілді идеологияны біз де тыңдап өстік. Бірақ менің анам діндар адам еді. Ескіше оқыған. Бес уақыт намазын, оразасын тастаған емес. Біздің ауылда да шаш ал десе, бас алатын «шауыпкелдердің» бірқатары болды. Шет жағасын көзіміз көрді. Дегенмен де, ауылымыз жырақтау жатқан соң ба, біздің үйдің Наурызды бұқпантайлап, бүркемелеп өткізіп жатқанын байқамаппын. Кішкентай ғана үйде тұратынбыз. Іші-сыртын әктеп, сандықта жатқан тәуір деген киімдерді, көненің көзіндей дүниелерді жарқыратып үйдің ішіне іліп қоятын анам. Тап сол кезде «бұлардың не, неге жасап жатсыңдар?» деп тепсініп келген адамды өз басым көргенім жоқ. Бірақ сол жылдары көп дәстүріміздің құрдымға кеткенін білеміз ғой.

- Сіздердің бала шақтарыңызда Наурыз қалай тойланушы еді?

- Біздің бала шағымызды Наурыз мейрамы қазіргідей ұлан-асыр той болып өтпейтін. Ауылдық кеңесте де, колхозда да, мектепте де ешқандай мерекелік салтанат болған емес. Тек үйімізде, көрші-көлемде әлгіндей өздерінше атап өтіп жататын. Шелпек, көже пісіріп, бір-біріне кіріп шығатын дегендей...сосын наурыз айының басынан сиыр бұзаулап бастайды. Уызын наурызға деп жинап, сақтап қояды да осы күні уыз көже жасап ішеміз. «Мұның бәрі уыздай ұйыған татулық болсын дегеннен шыққан дәстүр» деп анам марқұм айтып отыратын-ды. Біздің бойымызға Наурыз осылай жасымыздан сіңді.

         Сосын Қазақстанның батыс өңірінде бұл мереке ескі күнтізбе бойынша аталып өтетін. 14 наурызда тойланады. Онда басқа жақта кездеспейтін бір дәстүр бар-көрісу. Құшақтасып, төсін төске тигізіп көрісіп жататын. Мен өзім білем, анамның «ана бәленшенің баласы маған келіп көріскен жоқ әлі, сол жаман ит қазақтың дәстүрін ұмытып жүргені ме?!» деп ренжіп отыратын. Бұл неден шыққан екен деп мен бертін келе ойлаймын ғой енді...

         Шамасы, ұшы-қиыры жоқ байтақ далада өскен ұлтпыз. Қыстан аман шығудың өзі зор қуаныш болса керек. Қыс дегеннің өзі табиғаттың емтиханы іспетті ғой. Мал болсын, жердегі көк болсын өлмей қалған тіршілік көктемде бүршігін жарып, өмірін жалғастыра бастайды.

Қазірде де солай. Кішкентай күнімізден қанға сіңген әдет, таңмен таласа тұрып, жеті шелпегімізді пісіріп, құранымызды оқып қарсы аламыз. Кезінде пионер сапында тұрдық, комсомол ұйымының хатшысы да болдым мектепте. Одан кейін партияға кірдік, кірмесе болмайды деген соң (менің партияға кірудан бас тартқан кезім де болған)...

-  Кәдімгі компартияның мүшелігінен бе?

-  Ол алғаш газет ісіне араласа бастаған кезім еді. Үлкен бір ағай болды. Сол кісі, партия ұйымының хатшысы маған: «Фариза, сен үлкен ақын болам деп жүрсің. Үлкен ақын бола алмайсың. Сені шеттетеді (сыбырлап айтады маған) сені мына қоғам шеттетеді. Егер партияға мүше болып кірсең, сенің ақындығыңды олар жаулап ала алмайды. Сенің ақындығың ішіңде ғой. Партияның мүшесі болмасаң барлық өмірге араласа алмайсың. Араластырмайды сені. Партияның мүшесі болсаң ғана сен оның бел ортасында жүресің. Ол саған сабақ болады, ол саған мектеп болады», - деді. Бұдан кейін де осы тақырыпта екі рет әңгіме қозғалды. Үшіншісінде партбилетті алып тындым. Сол кездің өзінде де анамыздың сіңірген рухани нәрінің арқасында үйдегі бала-шағамызға дейін «бісмілләмізді» айтып, Наурызды ескерусіз қалдырмауға барымызды салатынбыз.

         Менің көңіліме келетіні Наурыз халықтық мерекеге айнала алмай жүр. Айналдырмай жүрген – өзіміз.Жаңа жылды дүние жүзі болып тойлап жатады. Жаппай. Біздің Наурыз бір жылт етпе, көз алдау секілді ғана өтеді. Алаңға жағалай киіз үйлер тігіледі. Салпылдатып шапан киіп аламыз. Мереке біткен күні бәрін тастаймыз. Қазақтың ұлттық киімі қандай ғажап десеңші! Оның өрнектерін алабажақтатып, жарқылдатпай-ақ, қазіргі заманға сай етіп керемет үлгілер тігуге болар еді. Ал анау тігілген киіз үйлерге жұрт кіре алмайды. Оны тіккен ауданның я қаланың әкім-қарылары ғана кіріп, мәре-сәре болып жатады. Мұның бірде – бірі қанға сіңбейтін нәрсе.

-  Қазақ қаламгері бүгіндері оқырманнан ажырап, ессіз аралда Робинзонның күйін кешіп, жалғызсырап қалғанға ұқсайды да тұрады маған. Қандай құнды кітап болмасын, таралымы 2 мың данадан аспайды. Оның өзі қалалардағы кітапханалармен тәмам. Ауылдағы оқырманға иісі де жетпейді. Яғни кітапты түсінде көрмейтін ұрпақ өсіп келе жатқан сияқты. «Адамзат кітап оқуды тоқтатқан күннен –ақ аза бастайды» дейтін даналық тұрғысынан қарағанда шынымен ҮРЕЙЛІ. Осыған зиялы қауым неге дабыл қақпай үнсіз жатыр?

-  Үрейлі деп отырғаның рас. Қазір мына теледидар дейтіннің өзі тажал болып алды, кітапты ығыстырып. Мен өзімді «адал адаммын» деп есептеймін. Мені білетін адамдар да, халқым да солай қабылдайтын болуы керек. Егер менің бойымда осы адалдық, өтірік айтпау, сертті сөзінде- уәдесінде тұру, біреуді алдамау, адамның сыртынан ғибаттамау (айтсаң бетіне айт, «сен жамансың, мына мәселең жаман» деп), өтірік айтпау сынды қасиеттер болса, анамның сүтімен сіңді деп ойлаймын. Мұны кез келген жерде айтып та жүрмін.

         Өсімдік екеш өсімдік те өседі емес пе: шөп пе, гүл ме, терек пе...Бүр жарады. Содан кейін оған ылғи су құйып, күннің шуағын жеткізіп, нәр беріп отырмасаң, бәрібір қурап қалады. Адамның қасиеттері де сондай. Адамның жалпы табиғаты сондай. Ал адамзатқа рухани нәр беретін, адамгершіліктің, тазалықтың, сезімталдықтың нәрін беретін телидидар емес. Теледидар – тек роботтарды – жанды қуыршақтарды дайындауға қызметететін дүние.

         Қаламгер қауымның далада қалған секілді екені де рас. Кеңес өкіметінің өте ақылды бір саясаты- қаламгерлерді нәрлендіріп, әрлендіріп отырды. Әрине, тізгіні болды. Менің өзім де көрдім сол тізгінді. Өлеңдерімде айтайын деген ойларымның бәрін «баяғыда бәленше сүй деген екен, түгенше бүй деген екен» деп жазуға мәжбүр болдым. Дей тұрғанмен де, рухани мәдениеттің дамуына Кеңес өкіметіндегі саясаттың үлкен ықпалы болды. Мен де сол Кеңес тұсында ақын болып қалыптастым. Қанша қиындық көрсем де қарғап-сілеуден аулақпын.

...Жазушылар одағы қоғамдық ұйым ғана болып қалды. Қоғамдық ұйым деген не? Ол ақшаны өзің тап, өзіңді өзің асыра деген сөз. Мәселен, маған кітабыңызды шығарсаңыз бәлен миллион ақша әкеліңіз дейді. Ондай ақшаны қайдан табам?! Оның үстіне, жалпы, таланты бар адамдар өмірге икемсіз келеді ғой. Ақша табуға. Ал жақсы-ақ, біреуден сұрап жүріп қаражат таптық делік, оған азғантай- мың данамен шығарып алған кітабыңды қалай өткізесің? Шемішкі сатып отырғандармен бірге базарға сатуға, я болмаса әркімге «менің кітабымды ал» деп соңынан жүгіруге тура келеді.

         Алдынғы жылы өлеңдерімді, әңгіме, қарасөз, эсселерімді қосып 10 томдығымды шығардым. Әркімнен қарызға ақша алып. Бізге қалталы азаматтар «бизнесі жоқ, кейін қалай қайтарып аламыз» деп қарыз да бере бермейді. Маған кітабыңызды сатып, сосын берерсіз деген. Сол кітаптың тең жартысы болконда жиналып тұр. Біздер үшін «айналайын, мына кітабымды алшы» деп жүру ұят сияқты. Басқа ешбір жол жоқ. Бұл қандай саясат сонда? Рухани мұраттың мақсұт еткен саясат көріп отырғаным жоқ бұл жерден.

         Кітаптың таралымы дегенде роман-повестер болса 2 мың данадан, өлең-поэма бір мың данадан аспайды, тіпті 500-бен ғана шығатындар бар. Оны көбейтуге әрекет бола ма десең, баспаның бәрі жекенің қолында.

- Кейбір деректерге қарағанда 107 баспамыз бар көрінеді...

- Солардың бәрі- жеке меншік. Оларға өз қалтасынан қағазын сатып алуы керек, бояуы бар, түрлі құрал- жабдықтары бар- бәрі де қаржы әрине. Бұрын соның бәрін Үкімет өтейтін еді ғой. Үкімет жазушыларға екі жылда бір кітап шығаруға мүмкіндік беретін. Қандай көлемде болса да. Оған қоса жазушыларда ықылас-ынта болатын, шығарса маған азғана болса да қаламақы төлейді деген секілді. Қазір соның бірі де жоқ. Сен өліп-талып, әркімнен ақша сұрап, кітабыңды бір жерден бастырып шығарасың. Сосын оны сата алмай жүресің-бір. Қарызға алған ақшаңды қайтара алмай, сарыуайымға салынасың тағы-екі.

- Біз де ауыл баласымыз ғой. Кейде ауылда кітап – құмар қауымның бар екенін көріп қуанамын. Оқитын кітап таппай аласұрып жүргені. Кәдімгі ашыққан адам сықылды. Менен жаңа кітап сұрайды. Мен жерге қараймын..

- Солай енді. Бірде КСРО Жазушылар одағы пленумының мүшесі едім. Жиынға бір ағылшын азаматы келді, АҚШ-тан ба, Англиядан ба- есімде жоқ, әйтеуір біз капиталист атайтын елдердің бірінен. Аудармашысы бар. «Сіздер не деген бақытты елсіздер?!  Сіздердің кітаптарыңыз, мысалы, Евтушенконың өлең кітаптары 100 мың данамен шығады екен. Біз 100 дана кітабымызды өз қаржымызға шығарамыз, егер жұрт алып-оқып жатса тағы тапсырыс береміз, сөйтіп шығарады» деп ағынан жарылды. Оның сөзіне таңғалғанмын сонда. Біз қазір сондай заманға өзіміз тап келдік. Қазір қай баспаның бастығына барып тепсінесің «менің кітабымды 30 мыңмен шығар» деп. Бәлкім, 30 мың емес, 1 миллион ел менің кітабымды алғысы келіп отырған болар. Оған мүмкіндігің кәне? Бұл жерде салиқалы мемлекеттік саясат керек.

         Президентке алдыңғы жылы кіргенімде мынадай бір мәселені айттым: қазір баспаның бәрі жеке меншік. Олар ақысы төленсе біреудің анекдоты, былапыт сөздеріне дейін данышпан Абайдың кітабындай етіп басып жатады. Менің ата-бабам бәлен батыр, түген мықты болған деп те шығып жатқан кітаптар бар, тарихымызды бұрмалап. Сондықтан бір мемлекеттік баспа керек деген пікірімді айттым. Оныңи жанында үлкен редакциялық кеңес болуы керек.

         Елбасы ойланғандай болып қалды. Бірақ қағазға жазып бермеген едім. Енді осы мәселені қозғау керек – ау деп ойлаймын.

         Ал зиялы қауым неге дабыл қақпай жүр дегеніңе...Дабыл қағып жүр. Айтудайын-ақ айтып жүр. Газет-журнал ауылға жете бермейді. Ал телеарналар зиялыларды, ойлы-пікірлі адамдарды шақырмайды. Әйтпесе, айтылмай-жазылмай жатқан жоқ. Құлағын түретін кісі бар ма?! Шаршап қойды.

- Ақын-жазушы қатарлы көпшілікке ықпалды тұлғаның саясаттан аулақ, шауып алып жатса да тып тыныш шығармашылығымен айналысып жату керек дегенге қалай қарайсыз?

- Қарсымын. Байқасаң менің өлеңдерімнің дені- қазақтың ұлттығы, елдігі, адамгершілік-ізгілік мәселелері, бағы өзінің тамырын жоғалтпау...Осы ғой енді біздің жүрегіміздің ауыратыны, бала-шағамызды тастай жүгіреміз елдің бірдемесі  деп. Бүкіл шығармашылығымыз сол. Бұл енді саясат емей немене?! Менің идеологиям-менің өлеңдерім. Менің жазғандарым. Саясатым сол менің!

         Осындай адам саясатта жүрсе жұрт бір түрлі қабылдайтын секілді. «Өлеңін жазып отырмай ма?» деген секілді. Мәселен, күні кеше әкім болған, күні кеше бір жерде бірдеңе болғандардың арасынан суырылып шығып, «мыналарың дұрыс емес, елден-жұрттан ұят емес пе» деп айта алатын кім? Ақын-жазушылар. Олардың саясатқа келуінен қашпау керек. Ал өзімен-өзі отырып, аспанға қарап бірдемелер жаза беру дегенге сенбеймін. Халқың анадай күй кешіп жатса, қалай сен үн жоқ, түн жоқ жазып отырасың үйде (біразға дейін үнсіз қалды). Мен өзім өлең жаза алмай жүрмін. Сөзім басшылардың құлағына жеткенмен, іске аспайды. Содан ренжисің іштей, мұқаласың, мүжілесің.

- Бірде әріптесіңіз һәм қанаттас ағаңыз Шерхан Мұртаза «қазіргі күнде жазушының қалі қайыршының қаліндей» деді. Мен Шерхан аға бұл сөзді қазақ қаламгерінің қалтасының қалындығына емес, рухани тұрғыдағы қиындықтарына қарап айтты ма деп ойлаймын. Сіздіңше, ақын-жазушы қандай қиындықты бастан кешіп отыр?

- Бұл кісі материалдық жағынан айтып отыр. Кітап көрмесінде айтқаны ғой. Жазушыға кітап шығару мүмкін емес. Сенің айтқан сөзің халыққа жетпесе, көңілің басылып қалады. «Неменеге жазып жатырмын, кімге айтып жатырмын елдің құлағына жетпесе» деп налисың кейде. Шерхан ағаның айтып отырғаны сол.

         Екіншіден - сенің ойың да дұрыс. Біз жазушыны қай-қай жағынан да қанағаттандыра алмай отырмыз ғой. Бұрынғыдай жарық көрген жаңа дүниеге құлақ түріп, қызу талқылап жататын жағдай жоқ қазір.

- Астанада қалам ұстаған қауым бас қосар бірде-бір шаңырақ жоқ. Осының сыры неде? Астанаға ақын-жазушының керегі болмағаны ма?

- Бұл мәселені мен депутат болып жүрген жылдары көтердім. Үкіметке хат жаздым. Шығармашылық үй болу керек дегенді айттым. Әлі күнге дейін ешқандай үн жоқ. Өткенде қаланың әкімі Өмірзақ Шөкеев ініміз осындағы үлкен жазушыларды жинап алды. Сонда тағы айттым осы мәселені. Сол баяғы қалпы. Бас қосатын бір орын жоқ. Ақын-жазушының мемлекетке керек болмай қалғанын осыдан көруге болар еді. Әйтпесе Астанада қанша ойынхана, мейрамхана, кафе бар. Ақшалы адамдардың барлығы жасырынып жүріп, көңіл көтереді. Ерте кезде де байлар аз болған жоқ қой. Олар мектеп, кітапхана салдырған. Өнер адамына жағдай жасалған. Қазіргі дәулеттілер басқаша. Мәселен, менің жазғанымнан рухани пайда болмаса, әлгі казинодан түсетін күнделікті ақша жоқ қой. Сондықтан әркім бұдан қашады. Осыны мемлекеттік саясат арқылы реттеу керек.

- Елбасының қабылдауында болғаныңызда қазақ әдебиетінің, бай мұрасының шет тіліне аударылуы мәселесін көтердіңіз. Нұрсұлтан Әбішұлы да оң қабылдаған сияқты. Осыдан оң шешімнің қабылдануы мүмкін бе?

- Елбасы дұрыс қабылдады. Әдебиетіміздің шұрайлыларының өзі басқа тілге аударылмайды. Абайдың өзін Кеңес Одағы кезінде бірнеше ақындар аударды, бірақ өз деңгейінде аударылды деп ойламаймын. Кәсіби аудармашыларды дайындау мәселесін әр түрлі жиындарда айтып жүрмін. Ең болмаса екі университетте кафедра ашу керек. Елбасы сол жерде Мұхтар Құл-Мұхаммед бауырымызға «жазып ал, дұрыс мәселе екен» деді. Осыдан кейін нәтиже болатын шығар деп үміттеніп отырмын.

- Депутат бола жүріп, ел ішіндегі ащылы-тұщылы мәселені көбірек көрдіңіз. Жақынырақ үңіліп қарауға тиіс болдыңыз. Осы кезеңнің шығармашылығыңызға ықпалы болды ма?

- Депутатпын деп келіп, кетіп жүретіндер де болады. Заң шығару ісіне қатысасың. Ана заңды, мына заңды қарау керек, заңдардың бәрі орысша жазылады, соларға қатысып жүріп өлең жазуға уақытым бола берген жоқ. Ол кезде жазбағаныммен көп нәрсені түсінуіме ықпал көп болды. Жақынырақ қарағанда саясаттың өзі кейде өнер секілді. Біз ылғи жамандай береміз. Көп нәрсені түсіндім.

- Қазір не жазып жатқаныңызды білуге бола ма?

- Қазір көп дүние жазып жүргенім жоқ. Жай мақалаларға қалам тартып жүрмін. Газет-журналды алсаң, теледидарға, ылғи жаманат хабар, қырылып жатыр, жарылып жатыр... Онымен халықты тәрбиелей алмайсың. Онсыз да көңілдері түсіп, аяғын әрең алып жүрген қазаққа бір жақсылықтар туралы жазу керек қой деп ойлаймын. Жақсы адамдар да бар халықтың арасында. Өзінің тапқан –таянғанын аямайтын, жетім-жесірге көмектесетін азаматтар әрбір ауылда бар. Өзім білетін осындай жандар туралы мақалалар жазып жүрмін.

         Сосын көңілімде жүрген екі-үш нәрсе бар. Драмалық шығармалар жазсам деймін. Баяғыдан армандаймын. Асан қайғы туралы, Қорқыт туралы, сосын таланты бар әйелдің трагедиясы туралы. Әйелге талантты болудың өзі-трагедия. Осындай үш нәрсені сахнаға шығарсам деген ой бар.

- Жазу-сызудан басқа өзіңіз сүйсініп айналысатын ісіңіз бар ма? Қазақтың қандай дәстүрлі асын істегенді жақсы көресіз?

- Таңертең гимнастика жасаймын, таза ауада серуендеймін. Иогамен айналысқаным бар. Тамақ пісіремін балаларға (әл осы тұсқа келгенде Фариза апай ерекше шабыттанып сала берді). Бұрын пісірмейтінмін. Менің пісірген тамағымды балалар, немерелерім бірден біледі. Негізінен, қуырдақты жақсы жасаймын. Етті жаман аспайтын болуым керек. «Фариза апайдың пісірген етіне ет жетпейді» деп кейбір азаматтар айтып та жүреді. «Теңізшевройл» деген компаниялар бар ғой бүкіл Атыраудың мұнайын сорып жатқан. Соның басшысын, американдық азамат, бірде үйге шақырдым. Қазақтың үйін көрсінші дедім. Депутат болып жүрген кезім. Содан әлі күнге дейін хат жазып айтатын көрінеді: «Қазақстанда етті Фариза апайдай пісіретін ешкім жоқ сияқты» деп. Сол сияқты бауырсақ пісірем.

         Мен таңертен өте ерте тұрамын. Таңғы бес-алтыдан қалмаймын. Ерте жатам. Ешкімді оятпай ас үйге барып, бірдеңелер істеп жүрмін.

         Көбіне кісе нан істеймін. Анам марқұм пісіретін еді. Етті турап, нанның ішіне салып жасайды. Орыстардың пирогы сияқты болғанымен басқашалау. Балалар ықыласпен жейді.

2006

ШЫНДЫҚТЫ АЙТҚАН АДАМ СҮЙКІМСІЗ

«Azamat.kz» газетінің тілшісі Торғын Тұрлыбаевамен әңгіме

- Фариза апай, дәл қазіргі уақытта Сізді не толғандырып жүр?

- Ойлы адамды толғандыратын жәйттер көп қой... еліміз қайда кетіп барады, азаматтардың басы қосылмайды. Топ-топ болып бөлініп-жарылып, тіпті бірін-бірі өлтіруге дейін барып жатыр. Мен бұдан 15-20 жыл бұрын мұндай тәуелсіздікті армандағаным жоқ еді. Қазақстан әлеміндегі өзіндік бағыты, ұлттық бедері бар, өз тілінде сөйлейтін, жастары білімді, парасатты, рухы биік ел болса деп қиялдайтынмын. Арман-қиялымның бәрін бүгінгі заманның делқұлы тірлігі желге ұшырды. Қазір тіпті қолыма қалам алғым келмейді. Әдебиетшілер әркімнен ақша сұрап кітап шығаратын болды. Кітабы шықса, оны өзі сатуы керек. Осының бәрі көңілімді құлазытады.

- Бүгінгі зиялы қауым, Сіздің ойыңызша, ұлтқа қатысты қандай мәселелерді ашық айта алмай отыр?

- Зиялы қауым айтудай-ақ айтып жүр ғой, бірақ оларды құлағына іліп жатқан билікте адам бар ма? Оны журналистер өздерің де байқап, көріп жүрген  жоқсыңдар ма? Ана тіліміз жайлы айқайлап айтылып жүр, ал әкімшіліктерге, Үкіметке, министрліктерге, тіпті жай мекемелерге барсаң, мысығына дейін орысша сөйлейді. Үкіметті басқарып отырған екі басшының екеуі де шалақазақ.

         Кеңес Одағының кезінде «орысша оқымасаң, адам болмайсың» деуші еді, енді ағылшын тілін білмесе, пайдаға аспайтын болды адам. Бұлардың бәрін жазушылар газет бетінде айтып жүр. Теледидардың ешбір каналынан сөз айту мүмкін емес, кездесулер өткізілмейді. Телеканалдарды қарашы, жөні түзу хабар беретін біреуі жоқ. Зиялы қауымға кінә артудың қажеті жоқ. Олардың үні жетпейді.

- Сіздің Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің депутаты болып, ұлтымыздың іргесі сөгілмеуі үшін біраз мәселеге үн қосқаныңызды жақсы білеміз. Саясатқа араласуыңызға не түрткі болды? Депутат болудың қызығы мен қиындығын өз аузыңыздан естісек...

- Саясатқа араласу ойымда болған емес. Ондай ұмтылысым болса, жас кезден-ақ қамданар едім ғой. Менің саясатымның бәрі өлеңдерімде. Түрткі болған себеп - Атырау облысының ақсақал-қарасақалдары, атқа мінген азаматтары қайта-қайта «депутат болыңыз біздің аймақтан» деп қоймады. Әуелі келіспеп едім, 4-5 ақсақал Алматыға келіп:

- Шырағым, ақындығыңды, адалдығыңды жұртқа мойындаттың, бірақ ақынға құлақ салмайтын Үкімет депутаттың сөзін тыңдайтын шығар, ендігі жерде елге қызмет қыл,-деп отырып алды.

         Халықтың тілегін аттау-қылмыс. Сондықтан, депутаттыққа түсуге мәжбүр болдым. Қызығы-тұрақты жалақы алып, бала-шағаңды асырауға болатыны. Қиындығы-айтқан сөзіңнің іске аса бермейтіні. Елдің жағдайы ақшаға байланысты ғой. Ал ақша Үкіметтің қалтасында. Үкімет- шық бермес Шығайбай. Депутат болып жүргенде саясаткерлердің, жоғары эшелонда жүргендердің қулық-сұмдығын сезіп отырасың. Кейде басшылықта жүрген азаматтарға (министрліктер, әкімдерді айтам) жаным ашитын болды.

Депутат болып жүріп ақшалылармен ауыз жаласып байыған ештеңем жоқ.

- Сіз депутат болған тұста қазақтың қаракөз балаларының шетелге сатылуына қарсылығыңызды ашық білдіргеніңіз есімізде. Бірақ, бала асырап алған америкалықтардың: «Балаларыңыздың хал-жағдайын өздеріңіз көзбен көріп кетіңіздер» деген ұсынысын Сіз құп алмаған едіңіз. Мұхиттың арғы жағындағы немерелеріңіздің хал-жағдайын өз көзіңізбен көруге бармай қалуыңызға не себеп болды?

- Сәбилерімізді тілі басқа, діні басқа бөтен елдерге жер аударып жіберіп, «жағдайлары қалай екен»,- деп соңынан сықсиып бару туралы әңгіме намысыма тиді. «Қазақтың балаларын адам етіп жіберейік» дейтін басқа ұлттан жанашыр бар дегенге сенбеймін. Егер шын мәнінде ел болатын болсақ, баланың, ананың тағдырын өзіміз шешуіміз керек. Әйтпесе, «елміз, ұлтпыз» деп кеудемізді көтеріп, кекіреюдің қажеті қанша?!

- Депутаттарға былайғы жұрт жиі өкпелеп жатады. Өзіңіз сол ортаның дәмін таттыңыз ғой, кімді жақтайсыз? Бүгінгі халық қалаулыларына көңіліңіз тола ма?

- Көңіл толу-толмау туралы ойланған емеспін. Депутаттар жаңа келіп, оң-солдарына қарап үлгермей жатқан шығар-себебі өткен шақырылымнан қалған Тито Сыздықов, Амангелді Айталы, Серік Абдрахмановтардан басқа көзге түсіп жатқандарын байқамадым. Бірақ, халықта бір түсініспестік бар: депутаттың қолынан бәрі келеді деп ойлайды. Отырыстарда айқайлап сөйлегендерді батыр деп қабылдайды. Көзге түсіп көлбеңдемей-ақ, Үкіметпен келісіп, іс тыңдыруға болады. Сосын тағы бір жай- депутат ана ауылдың наубайханасын, мына ауылдың жолын салып беру керек дейтіндер бар. Депутат бүкіл елдің мәселесін дұрыс шешуге атсалысады.

- Ақын және саясаткер ұғымдары қазіргі заманда бір-бірімен қалай қиюласады?

- Ақын - жазушылар қай заманда да билеушілерге жақпаған ғой, себебі олар қоғамдағы кем-кетікті басқалардан бұрын байқайды, байқайды да айтады. Ал шындықты айтқан адам сүйкімсіз көрінеді. Алайда саясатта ақындардың, жалпы шығармашылық өкілдерінің болғаны дұрыс деп тағы қайталаймын.

- Әдебиетке ойыссақ. Қазір не жазып жүрсіз? Шығармашылық жоспарларыңыз?

- Қазір демалып, ойланып жүрмін. Ойда жүрген нәрселер бар, бірақ күні бұрын үйтемін, бүйтемін деп айтқанды жек көремін.

- Жақында ғана ақын Мұқағалидың туған күні аталып өтті. Мұқағали десе, Фаризаны іздейтініміз рас. Осы орайды «Фаризажан» өлеңінің дүниеге қалай келгені жөнінде сыр тарқатсаңыз.

- Мұқағали ақынмен көп араласқан адам емеспін. Екі-үш рет жүздескенім бар. Ол кездесулер туралы «Шашы ағарған қыз» атты прозалық кітабымда егжей-тегжейлі жазғанмын.

- Өзіңізбен тізгін қағыстыра келген ақын, жазушыларға көзқарасыңыз. Кімдерді ерекше атайсыз?

- Құдайға шүкір, ақын-жазушылар бар ғой қазақта. Әбіш Кекілбаев, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Темірхан Медетбеков... Кейінгі жастар Ұлықбек, Серік Ақсұңқарұлы, Нармахан, Ханбибі, Мейірхан, Тыныштықбек, Роза Мұқанова, Светқали, Маралтай...

- Қазіргі қазақ поэзиясының бет-бағдарын қадағалағанда қандай қорытындыға келесіз?

- Тұманбай, Төлегендер әкелген мөлдір сезім, ақ бұлақтай төгілген тазалық жоғалып барады. Тіпті жастардың өзінде күрсініс пен көңіл толмастық бар. Поэзия деген ғажайып сезім ғой.

- Жаңадан әдебиетке араласып жатқан жастардың шығармашылық деңгейі дұрыс бағаланып жатыр ма? Оларға Сіздер салған ізден адасып қалмауға мүмкіндік бар ма? Жеке ықпалыңыз?

- Жоқ, бағаланып жатқан жоқ. Баға беретін ешкім жоқ. Жастар өлеңдерін бастыра алмайды. Газет-журналдың бәрі саясат қуып кетті. Поэзия кештері өткізілмейді-залды жалдау керек, жас ақынға жол ашып қанағаттандыратын осындай жағдайлармен ешкім айналыспайды. Бәрін ақша шешетін болғасын, түсінетін адамдардың қолынан ештеңе келмейді. Мұндайда жеке қандай ықпал жасауға болады? Әрине, жастармен мүмкін болғанша кездесіп жүруге тырысамын.

- Өмірде бәрінен бұрын қандай қасиетті жоғары қоясыз? Сол қасиетіңіз аяқ асты болып, «әттеген-айлап» қалған кезіңіз болды ма?

- Адалдықты жоғары бағалаймын. Адал жүру, айтқан сөзге тұру- менің негізгі принципім. Өзімнің істеген ісіме өкінбеймін, өйткені сол сәттегі менің жан дүниемнің көрінісі сондай болған. Ертеректе жазған бір өлеңімде:

                      Қыңыр кетсем, кешір деп өкінбеймін,

                      Шақыр, өмір, әділет сотын мейлің.

                      Мен әйтеуір жалтаңдап, жалбарынып,

                      Өзім қылған ісіме өкінбеймін,-

деп жазғанмын. Әлі де сол принципімнен тайғаным жоқ. Сезімді, өмірлік кредоны жыл сайын өзгертетіндермен сөйлескім келмейді.

- Ақын Фаризаны білмейтін қазақ жоқ. Десек те, көпшілік біле бермейтін қырларыңыз, құпияларыңыз бар шығар.

- Менің мынадай қырларым бар деп айта алмаймын. Құпия қылмысым жоқ.

- Оқырманға шашу болсын! Осы аптада кіндігі кесілген бір-екі шумақ...

- Жоғарыда айттым ғой, «өлең жазбай жүрмін» деп. Сіздерге үлкен рахмет! Газеттеріңіз халық іздеп жүріп оқитын басылым болсын. Журналист бауырларыма, сіңлілеріме ойлы дүниелер жазуды тілеймін.

- Әңгімеңізге рақмет. Аллаһтың нұры жаусын!

                                                                                                       2006

ЖАҚСЫНЫҢ ЖОЛЫН ҚУСАҢ – ЖАҢЫЛМАЙСЫҢ

«Ұлан» газеті

Бұрынғы редакторға – бес сауал:

1. Сіз басқарған жылдары «Ұлан» газетінің («Қазақстан пионері») ең басты ерекшелігі қандай еді?

2. «Ұланның» («Қазақстан пионері») редакторы кезіңізде газет жұмысына байланысты ерекше қуанған сәтіңіз есіңізде ме?

3. Ал қатты ренжіген кезіңіз ше?

4. Редактор кезіңізде балалар мәселелеріне байланысты көкейіңіздегі қандай тақырыпты көтеруге мүмкіндігіңіз болмады?

         Ал бүгінгі балалар өміріндегі газет көтеретін ең өзекті мәселе не деп ойлайсыз?

5. «Ұланның» қазіргі бет алысына қалай қарайсыз?

1. Бұрынғы «Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан») газетінің редакциясында редактор болып жұмыс істеген жылдарым- менің өмірбаянымның ұмытылмас беттері. Сол жылдары бірге жұмыстас болған қыз-жігіттер бұл күнде есімдері елге белгілі азаматтар болғаны- маған мақтаныш.

         Балалардың оқу-білімге ынтасын, құштарлығын арттыру, олардың ойлау, өзінше тұжырымдау, ешкімнің айтқанына ермей, өз пікірі болуға тәрбиелеу- басты мақсат еді. Осыған орай ертегі-фантастикалық шығарманың басын жариялап, жалғасын балалар жазатын. Сонымен қатар балғындардың рухани дүниесін кеңейтуде басты себеп болатын олардың әдебиетке, өнерге жақын болуы керек екенін ескеріп, балалар шығармашылығына үлкен орын берілетін. Жақсы әңгіме, өлең жазғандарға бәйге жариялап, жүлдегерлерді Қырымдағы «Артек» пионер лагеріне жіберетінбіз, түрлі бағалы сыйлықтар беретінбіз.

2. Ерекше қуанған сәтім- сол кездегі Қазақстан елінің басшысы Дінмұхамед Қонаев ағамыздың қабылдауынан шыққан сәтім. Ол кісінің алдына редакцияда істейтін балаларға жазатын журналистердің үй-күйі, балалар газетіне қамқорлық мәселелерін қойып ем, ағамыз мені өзінің тұтас әріптесіндей жанына отырғызып, қарапайым да еркін әңгімелесті. Ел басшысының осындай ықыласы, өзіме, балалар басылымына деген көңілі мені қатты толқытқаны есімде.

3.  Жұмыс бабында түрлі реніш-қуаныштар болды ғой. Қатты ренжігем кезім болды: балаларға арналған газет-журналдар республика комсомолы Орталық комитетінің құзырына қарайтын. Сондағы кейбір хатшылар менің редакторлық орнымды басқа біреуге алып бергісі келіп, үстімнен атын жазбағандардың арызын ұйымдастырып, жазықсыз әуре-сарсаңға түсіргені. Олардың кімдер екенін кейін білдім.

4. Балаларға арнап жазатын орыстың Маршак, Барто, Чуковский секілді таланттарды шығару үшін оларға ерекше қамқорлық, ілтипат болу керек деп ойлаймын. Сондықтан балалар ақын-жазушыларының шығармашылықтары жоғары қаламақы, арнайы сыйлықтарымен дараланып отырса деген мәселені қойдым. Бірақ Жазушылар одағы не Үкімет тарапынан қолдау табылмады.

         Екінші мәселе- балалар үшін жазатын журналистер тәрбиелеу, осы мақсатта Қазақ мемлекеттік университетіндегі журналистика факултетінен жеке кафедра ашу болатын. Мұндай кафедра қазақ тарихында болып көрген емес. Бұл ұмтылысым да орындалмады.

         Қазақтың әр ұланы ата-бабасының ерлігін, елдігін мақтан ететіндей болуы үшін, «мен осындай халықтың ұрпағымын» деген мақтаныш сезім көкірегін кернеп тұратын болуы үшін тарихымыздан, халқымыз өткен өткелі көп кезеңдерден, аталарымыздың Атырау мен Алтайдың, Солтүстік пен Оңтүстіктің арасына тымақтары жалпылдап шапқылап жүріп қорғап қалған жеріміз туралы мақалалар беру арманым еді. Ол жайлы бірен-саран материал болмаса, жүйелі ештеңе береуге мүмкіндік болмады. Себебі ол кезде Кеңес Одағы деген бір мемлекеттің туы астында өмір сүрдік.

         Менің Отаным-Қазақстан деп айтқызбады.

         Менің Отаным- Кеңес Одағы деу керек болды.

         Бүгінгі жалпыхалықтық мәселе – баланың білімге және рухани тазалыққа ұмтылысын ояту. Білімсіз адамнан мардымды ештеңе шықпайды. Екіншіден, адал жүру, адамның ар алдында таза болуы – адамгершіліктің негізі.

         Қазір «диплом алғандар базарда сағыз сатып жүр, оданда күнкөрісті ерте қамдау жағын ойлаған дұрыс. Білім алам деп бас қатырып қайтемін» дейтіндер бар.

         «Ұлан» - балалардың ғана емес, әр отбасының, әрбір ата-ананың да ақылшы, сырласы ғой.

5. «Ұланды» немерем Анита үзбей жазылып оқиды. Өзім де қарап отырамын. Балалар шығармашылығына көңіл бөлу құптарлық. Ол баланы газет, журналға, кітапқа қарауға қызықтырады. Қазір теледидар деген жұқпалы ауру шыққан. Оның жан дүниені байытуға көмегі жоқ. Адамдық пен адалдыққа, ой ойлауға үйрететін тек кітап.

«Ұлан» газетінде өзім қызмет істегеннен кейін бе, жоқ болмаса, ең алғашқы өлеңім 8-сыныпта оқып жүргенімде басылғасын ба- бұл ұжым баланың не немеремнің үйі секілді маған ерекше қымбат. Оқта-текте бұрынғы қызметкерлермен бас қосу, кездесулер ұйымдастырылып тұрса, тіпті қуанышты болар еді.

         «Ұланның» бүгінгі қызметкерлеріне, үлкен кіші оқырмандарына амандық, саулық тілеймін!

2000

ЖАЙЫҚТЫ САҒЫНБАУ МҮМКІН ЕМЕС...

«Алтын орда» газетінің тілшісі Бақтыгүл Бабашпен әңгіме

Жоқ-бардан «өлең» жасағым келмейді...

- Қазір елде «өлеңнің құны төмендеп кетті» деген пікір бар. Алып-қосарыңыз бар ма?

- Поэзия деген қасиетті нәр кез келген пендеге сіңе бермейді. Бұл бүгінгі күнгі мәселе емес, о бастан жаратылыстың заңы. Поэзияның оқырмандары, астын сызып оқитын жанкүйерлері бар, олар қандай заманда да өмір сүреді. Олар жанкешті. Ал поэзияның құнын түсіріп отырған- бүгінгі қоғам. Қоғамда ақша билік құрған жерде әдебиеттің, өнердің, адамды адам ететін табиғи қасиеттер- адалдық, намысқойлық, көрегенділік, талант пен адамгершіліктің құны болмайды.

- Жас ақындарды оқисыз ба? Кімдердің есімін ерекше атар едіңіз?

- Жас ақындардың шығармаларын басатын газет- журнал жоқ болса, қайдан оқимын? Мен жалпы өз жылдастарымнан гөрі жастарды жақсы көремін. Менің негізгі сүйенішім де солар. Қолыма, көзіме түскен өлеңдерді қарап жүремін. Жақында Атыраудағы «Армантау» деп аталатын Қойшығұл Жылқышиев пен Гауһар қызымыз ұйымдастырған өнер клубының мүшелерімен кездескенмін. Қуанып қалдым. Әлия Даулетбаева, Сәулеш Шатенова, фамилиялары есімде жоқ- Бақытгүл, Нұржамал, Жәнібек және орысша жазатын Алмастың өлеңдері ұнады.

- Бүгінгі поэзияда не жоқ?

- Ақындардың көбі публицистикаға, қоғамдағы тірліктің бүге-шүгесіне бет бұрып кетті. Поэзия деген – сезім. Шуақты, таза сезім, жүрегіңді дір еткізер сағыныш жоқ.

- Қазір өлең жазбайтыныңызды жиі айтып жүрсіз. Себебі не?

- Айтқанымды естіп жүрсеңдер, несіне сұрайсыңдар? Өзімнің айтайын деген ойларымның біразын бұрын жазған өлеңдеріммен айтқан секілдімін. Ананы- мынаны ұйқастырып, айтылған жәйттердің өңін айналдырып «өлең» жасағым келмейді. Жаңа түр, тың ойлар келіп жатса, өмір көрсетер.

- Жаныңызға жақын өлеңіңіздің шығу тарихын айтсаңыз.

- Жазғанымның барлығы да жаныма жақын. Себебі, ол- менің жан дүниемнің, ой –сезімімнің сол сәттегі көрінісі, айнасы.

Кеттің. Енді жаныма жаны ашыр кім?...

Мен сорлы да өрліктен шарасызбын.

Содан бері жанарым мұңға толы,

Содан бері әйтеуір мазасызбын,-

деп басталатын өлеңімді бар болғаны 15-20 минутта жазғаным есімде. Дос адамыма қатты ренжіп, 5-6 күн көріспей кеттік те, мен жанымды қоярға жер таппай жүрген сәтте жазып ем. Сол өлең:

                   Мен де қалай жарқылдап жүре аламын,

                   Жүрегімді жылатса кінәлармын.

                   ...Болғаны да жақсы екен бұл өмірде

                   Өкпелеуге тұратын бір адамың, -

деп аяқталды.

         Бақсам, ол адам да менімен «қайта қалай табысамын» деп аласұрып жүр екен.

Атырау елемесе де, басқа өңірлер шақырып жатады

- Сіз ақын ғана емес шебер аудармашысыз да. Бүгінгі аударма туралы қандай пікірдесіз?

- Бүгін ғана емес, бізде поэзияның аудармалары онша емес. Бұл ретте Абай Құнанбаевтың аудармалары жаман емес деуге болады. Басқа ұлт ақынының өз тілдегі тамаша дүниелерін қазақ тіліне ойқы-шойқы етіп, жолсызбен жүрген арбаның жүрісіндей шоқалақтатып аудара салу – қылмыс. Аударма мәселесі (әсіресе, поэзияның) талқыланбайды, бағаланбайды. Талап қойып жатқан ешкім жоқ. Сыншылар үндемейді. Екі тілді қатар меңгергендер, зерттеушілер тым сирек.

- Соңғы кезде банкир Беляевтардың шығармаларын қазақша сөйлетіп жүрсіз...

- Андрей Беляев – қазақ жігіті. Ата-анасы байдың тұқымы екен, Кеңес өкіметі қуғындап орыс жеріне ауып кетеді де, Андрей ата-анасы дүние салғасын жетімдер үйінде, орыстар арасында өседі. Шын аты- Айтбах. Мәскеуде оқып жүргенде достары «Андрей Беляев» деп, содан осылай аталып кеткен. Қарағанды облысының әкімі шақырып, сонда халықпен кездесуге бардым. Құдайға шүкір, Атырау елі елемесе де, басқа аймақтардың әкім-қаралары , орыс-қазағы болып шақырып жатады.

         Сонда Андрей келіншегі Әлиясын ертіп келіп танысты, өмір жолын айтты. Оқуларын Мәскеуде бітіргесін қанға тартып, ата-баба жеріне келіп бизнеспен айналысыпты. Кітабын берді. «Аударсаңыз» деген жоқ. Үйге келгесін оқып, әрі «елім, жерім»  деп келген жас қой деп жаным ашып, бір топ өлеңін аударып беріп едім, «Егемен Қазақстан» басты. Өздері қуанып, естері шықты. Одан кейін «тағы да аударсаңыз екен» деп өтініп еді, бастарттым.

- «Қазақ әдебиеті тоқырау кезеңін басынан өткізуде» деген пікір бар. Сіздің ойыңыз?

- «Қазақ әдебиеті тоқырауда» дегенге қосылмаймын. Поэзия әлемдік деңгейде. Проза да солай. Мүмкін драматургия мен әдеби сын алдыңғы екеуіне ілесе алмай жүрген болар... Мына егемендік, еркіндік алған кезіміздегі қоғамдық құрылыстың ауысуы тұсында адамдардың да жан әлеміне дағдарыс, көзқарастардың өзгеруі келеді. Осы сәттегі психология, тұрмыс, тіршіліктегі қиындықтар әдебиетте көріне алмай жатқан болар.

         Бірақ бүкіл әдебиет тұралап қалды деп үзілді-кесілді үкім айту дұрыс емес.

Өнерадамдарының депутат болғанынан халық жамандық көрмейді

- Шығармашылық адамның саясатпен айналысқаны қаншалықты дұрыс?

- Саясат та- өнер. Шығармашылық адамнан саясаткер шығады. Бірақ депутат саясаткер емес. Жалпы өнер адамы депутаттыққа барғаннан халық жамандық көрмейді. Одан шошымау керек. Өнер адамдарының, журналистердің, ғалымдардың Парламент жұмысына араласуы елге пайдалы. Депутаттар тек бұрын әкім болып байыған, бизнеспен айналысып қалтасын толтырып алғандардан болсын деген заң жоқ. Біреулердің «саясаты» болуы мүмкін, бірақ ондай заң болған емес.

- Оқырман қауым қазір сізді «жоғалтып» алған сияқты. Қайдасыз?

- Дені дұрыс оқырманның жоғалтып алуы мүмкін емес.

- Егер сізге екінші рет өмір сүру мүмкіндігі берілер болса, қайтадан ақындық жолды таңдар ма едіңіз?

- Әрине.

- Сіздің Мұқағали ақынмен достығыңызды ел әлі болса, әртүрлі жорып жүр. Ақиқатын өз аузыңыздан естісек...

- Мен Мақатаевпен таныстығым туралы «Шашы ағарған қыз» атты прозалық кітабымда және өткен жылы шыққан он томдық шығармалар жинағымда бүге-шүгесіне дейін жазғанмын. Содан оқырсыңдар. Бірақ кейбіреулер айтып жүргендей арамызда жақындық болған емес.

Жайықтың суы ластанып кетіпті...

- Туған топырағыңызға жиі келіп тұрасыз ба? Жайықты сағынасыз ба?

- Жылына бір-екі рет болса да келіп тұрамын. Ата-анамның, аға-апаларымның зиратына барамын. Ал «елге келіп кетіңіз» деп бұл жақтағы не аудандардың, не облыстың әкімдері шақырған емес.

         Атырауға келсем, кеудем ашылып, тынысымның кеңіп қалатыны рас. Жайықты сағынбау мүмкін емес қой. Біз институтта оқып жүргенде Жайықтың суы мөлдір болатын. Жазда жағасына барып, суға түсетінбіз. Ол жылдары Пешной мен Атырау қаласының арасына жолаушылар таситын трамвай жүретін.

         Қазір Жайықтың суы ластанып кетіпті. Жақсының қадірін білмейтін, қолдағы бардың киесін ұқпайтындардың заманы туып тұрғаны өкінішті.

- Туған топыраққа біржола оралуды ойлаған жоқсыз ба?

- «Біздің бір бұтағымыз еді, елге шақырайық» деп бізді елге, жерге қажет адам деп ойлайтын азаматтар қолқалап жатса, көрерміз. Ал мұнда үй-күй жоқ, «ассалаумағалейкум, мен сіздердің апаларыңыз едім» деп келе алмаймын.

- Сіз... бақыттысыз ба?

- Бақыт деген не? Қазақстанның қай түкпірінде жатқан ауылға барсам да, құшақ жайып қарсы алады. Көшеге шықсам, базарға барсам қарапайым халық кәрі-жасы амандасып жүргізбейді. Халық қадірлейді. Көшеде кездескендердің арасында өлеңдерімді жатқа айтатындар да бар. Үлкен-кіші сөзімді жерге тастаған емес. Егер осыларды бақыт деп түсінсең, әрине, бақыттымын.

2006

ӘДЕБИЕТ БИЗНЕС ЕМЕС...

«Жас қазақ» газетінен Маржан Ершумен әңгіме

         - Фариза апа, сізді «юбка киген Махамбет» деген тіркес қуанта ма, әлде бұл қалай деп ойландыра ма?

      - Бұл тіркесті алғаш естігенде, мен іштей ренжіп, ашуланғанмын. Жалпы адамдар мені білмейді. Ішкі жан дүниемнің өте нәзік, күйрек екенін көп жұрт ұға бермейді. Шыншылдығым, яғни алған бетімнен қайтпайтындығым өзгелерге шаншудай қадалатын шығар. Бірақ мен өсек айтпаймын. Біреулердің иттігін сезсем, көрсем, сырттай сыпсыңдамаймын – өзіне айтам. Шамасы, осы қасиеттерім үшін ұлы Махамбетке ұқсастырып, Тахауи ағам мен Асқар Сүлейменов досым ғой шығарған. Бірақ олар жек көріп емес, сүйсініп, өздерінше риза болып айтатын.

- «Фаризаның мінезі қиын-ау» деген ел сөзіне не дейсіз? Сіз шынымен де мінезі аумалы-төкпелі қиын адамсыз ба?

-  Қиын адам шығармын... Бұл енді әлгі айтқан қасиеттерімнен қаймығатындардың ойы болуы керек. Әйтеуір, онша «удобный» адам емес екенімді өзім де сеземін.

          - Сіз таусыз жерде тудыңыз. Барлық жастық шағыңыз таулы өңірде, Алматыда өтті. Табиғаттың сізге әсері барма?

         - Менің туған жерім – мидай жазық дала. Кедір-бұдыры жоқ кеңістік. Мен үшін биіктік деген – анау көк аспан, кеңдік деген – көкжиекке дейін керіліп жатқан дала. Тау орманнан тұншығып кетем. Мен бүгін мынаны жақсы көріп, ертең ананы ұната алмаймын. Мен жан дүниеме бағынатын адаммын.

          - Ауылдағы топырақ пен қаладағы бетон тастан қандай айырмашылық табасыз?

         - Қала адамды , оның керемет сезімдерін күстендіріді. Жан әлемін тарылтады, адамдардан алшақтатады, жүйкесін мүжиді. Ойымша, Алла тағала адамды топырақтан жаратқаны рас болуы керек. Жалаңаяқ жер баспағасын, адам ең қажетті қоректердің бірінен, яғни жердің беретін жылуынан айырылады. Қаладағы адамның тырысқақ келетіні осыдан-ау деймін.

         - Сіздің ойыңызша, өлең – бизнес пе?

         - Өмірдің өзі бизнес болды. Уақыт осылай мәжбүр етіп отыр. Әрине әдебиеттің өзі – бизнес емес. Оны адамдар бизнес жасап жүр ғой. Әйтпесе, әдебиет жабулы күйінде қалатын түрі бар. Өз басым ешкімге еліктегім келмейді, өзіммен-өзім болғым келеді.

         - «Шашы ұзын әйелдің, ақылы қысқа» дегенде бабаларымыз қандай ой айтқысы келген екен?

         - Дұрысы «әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа» шығар. Жалпы әйел затына «ер-азаматтың алдына шығып, көлбеңдей берме!» деген ойдан туған болар деп топшылаймын. Бірақ «Пақыр басты еркектен алтын басты әйел артық» дегенде мақал бар болу керек...

         - Сіз әдебиет жолында 50 жыл бойы қызмет етіп келесіз. Бұл тірліктің адамды шаршатып не мезі ететін күні бар ма?

         - Әрине, шаршатады. Өзім кейде қалжырап, ойдан сілем қатады. Адам болған соң, тек өлең жазам деп отырмайсың. Оның үстіне, тіршіліктің қам-қарекеті бар. Бала-шағаның жағдайы, менің бала-шағам, Құдайға шүкір, баршылық. Бәрінің әкесі де, шешесі де, әжесі де, атасы да – мен. Осының бәрі қосылғанда шаршататыны рас.

         - Бірде жазушы Мағрипа Қожахметова: «Біздің буынның қыздары «Фариза боламыз» деді, бізден кейінгі толқынның қыздары да «Фариза боламыз» деді. Бірақ бірде-бірі «Фариза бола алмады», - депті. Осы пікірге көзқарасыңыз қандай?

         - Неге олар «Фариза Оңғарсынова» болуы керек? Қолдарынан келсе, өздері болсын! Біреуге еліктеу – басыңды жоғалту. Мен біреулерге үлгі болайын деп өмір сүргенім жоқ, өлең жазғаным жоқ. Әр адамның өз тағдыры болады.

         - Әулие Бекет Атаға арнап жыр жаздыңыз. Ақмешітке, Оғыландыға барғанда қандай әсерге бөленесіз?

         - Бекет Атаны өлеңге алғаш әкелгеніме бүгін өзім де таңданамын. Ол кезде Оғыландыға барған емеспін. Тек анамның айтқан әңгімелерінен жаныма сіңген ұғым болатын. Барған кезде кеудем ашылып, өзімді дүниенің титімдей бір бөлшегі сезінемін, яғни кішірейемін.

         - Мұқағали ақынның «Фариза, Фаризажан, Фариза қыз» өлеңін жұрт неге қызығып оқиды?

         - Ол өлеңнің құндылығы маған арналғандығында емес. Ұлы Мұқағалидың болмысымен ақтарылып, іштегі бар запыранын осы өлең арқылы төгіп салғандығында болса керек. Мұнда ойдан жасалған, жалған, жылтыр сөз жоқ. Шындық! Ал адамдар шындыққа зәру. Сондықтан жұрт бұл өлеңді жүрегімен қабылдайды.

         - Осыдан біраз жыл бұрын таңғы сағат 5.00-те тұрып, асүй тірлігіне кірісетініңізді айтып едіңіз. Сүйікті асыңызды өзіңіз әзірлейсіз бе?

         - Әрине, ірімшік қайнатам, айран ұйытамын. Таба нан, бауырсақ пісіремін. Қуырдақ қуырып, ет асамын. Мен барлық тамақты бүкіл ықыласыммен істеймін. Сондықтан дәмді болып шығады.

         - Фариза апа, сіз жас кезіңізде сәнқой болдыңызба?

         - Мен қай кезде де сәндік үлгіден қалған емеспін. Өзімді күтемін, диетамен тамақтанамын. Қысқасы, өзімде, өлеңім де – қай ғасырда да «модный» (күледі).

2007

АЛТЫН БАСТЫ БОЛСАҢ ДА; ҚАЛПАҚ КИГЕНДЕРДГЕ ЖОЛ БЕРУГЕ ТУРА КЕЛЕДІ!

«Айқын» газетінен Батырболат Айболатұлымен әңгіме

- Сіз қаламгерлер арасында Парламент депутаты болған санаулы адамның бірісіз. Сол белестен өтіп шыққанда өзіңіз үшін қандай ой түйдіңіз?

- Өзім депутат болып көргеннен кейін саясаткерлерге жаным ашитын болды. Бұрын мен де «неге үйтпейді, неге бүйтпейді?» деп, басқа журналистер секілді саясаткерлерге, басшыларға кінә таққыш, мін таққыш едім. Парламентте жүрген кезде мемлекеттік мәселелерді шешу, елдің жағдайын ойдағыдай ойластыру оңай шаруа емес екендігіне көзім жетті.

- Депутаттық мандат арқасында халық мүддесі үшін қандай нәтижелі істер тындыра алдыңыз?

- Парламенттің мемлекеттік басқару жүйесіндегі заң шығарушы орган екенін білетін шығарсың? Мен жалғыз өзім мына мәселені бітіріп тастадым деу-күпірлік. «Қазақстан Республикасындағы баланың құқығы туралы», «Ана мен баланы қорғау туралы» деген екі заң жобасын жаздым. Бірінші жобам Парламентте талқыланып, оны Президент қол қойып, бекітті. Ал екінші заң күшіне енсе, бұл салаға жылына 7,5 миллиард теңге қаржы жұмсалуы керек екен. «Мұндай қаражат бөле алмаймыз» деп, Үкімет өткізбеді. Ана мен баланың жағдайын жасамай, соның есебінен қаржыны үндемейтін мемлекет қандай мемлекет деп ренжідім.

- Былтырғы сұхбаттарыңыздың бірінде «Өлең жаза алмай жүрмін» деп едіңіз. Соның себебін ойлап көрдіңіз бе? Не себепті қаламыңыз жүрмей қойды?

- Өлеңмен айтайын дегенімді айтқан сияқтымын. Ұйқас-ырғақтың заңдылықтарын біліп алдық. Поэзия деген таудан аққан мөлдір бұлақтай құйылып тұру керек. Ойланып, құрастырылған өлең-поэзия емес. Әрине, екі түрлі ақындар болады: бірі оймен, ақылмен жазады, екіншісі ақыл айтпайды, сезіммен жазады. Мен сол екінші топтың ақылы аз, сезімі көптеудің санатынан шығармын.

- Қазақ «қыздың жолы жіңішке» дейді ғой. Ал өлеңнің жолы ауыр екені белгілі. Ақындық жолды таңдағаныңызға өкінген кезіңіз болды ма?

- Ешқашан өкінген емеспін. Жолымды кесіп, ешкім «қырық үйден тыйым» салған емес. Әрине, жалпы, бүкіл әлемде еркектер үстемдік құрып келеді ғой. Алтын басты болсаң да, қалпақ кигендерге жол беруге тура келеді!

- Қазір немен шұғылданып жүрсіз? Сізді үнемі іздеп отыратын оқырмандарыңызды қуантарлықтай шығармашылық жаңалығыңыз жоқ па?

- Қозылаған қойдай жыл сайын туынды бергім жоқ. Оқырман жақсы көрсе, осы кезге дейін жазғандарымды астын сызып қайта оқысын.

- Бір кезде өзіңіз жасап ұсынған «Ана мен бала туралы» заң жобасына болашақта Үкімет тарапынан сұраныс болатын күн туады деген үмітіңіз жоқ па?

- Оны Үкіметтен сұрамайсың ба? Ол заң қабылданса, жаңа айттым ғой, бала мен ананың мүддесіне жыл сайын 7,5 миллиард қаражат бөлініп тұруы керек деп. Үкіметтегілер бұл шығыннан ат-тондарын ала қашты емес пе?! Елдің ақшасын елдің өзінен аяған Үкіметтен көңілім қалған.

- Фариза апай, мықты ақын інілеріңіздің бірі Есенғали Раушановтың астары терең бір өлеңінде «Әйелден ақын шықпайды, Биші не күйші болмаса» деген оқыс жолдар барын білеміз. Оны тура сол мағынасында тікелей қабылдауға болмайтыны анық. Алайда соған шынымен шамданып, «Әйелден ақын шығады!» деп егеспе жауап жыр жазған сіңілеріңіз болды. Ал сіз сол өлеңді қалай қабылдадыңыз?

- Оған пәлендей мен мән берген емеспін. Есенғали сол пікірін өлеңде ғана емес, бір мақаласында да жазды-ау деймін, қателеспесем. Әркімнің өз пікірін айтуға құқы бар ғой. Ол үшін айыптап не реніш білдірген емеспін. Ал, Есенғалидың өзінің поэзиясын да, прозасын да биік бағалаймын.

- Соңғы бес-он жылда әдебиетке деген қызығушылық, жалпы, азайды деп айтуға болады. Сіздің ойыңызша, бұл нарық заңдылығына, тұрмыс тапшылығына байланысты болмай қоймайтын нәрсе ме еді?

- Бұл жағдайдың әртүрлі себептері бар деп ойлаймын. Біріншіден, қалыптасқан қоғамдық құрылыс ыдырап, нарық үстемдік ететін заманға тап болдық. Құндылықтар өзгерді.

Жақсылар жаман болып шықты бүгін,

Тұнжырап тұрып алды бұлтты күнім.

Әулие дегендерім арамза екен,

Салды ма біздің елге жұт құрығын?

Айналды жынойнаққа құт тұғырым,

Менің де жалған екен мықтылығым.

Қарақшы болып шықты көсемдерім,

Бәрін де киелімнің жұтты жылым.

Келін-би, қалмай ата-анада айбын,

Бірдей ғып нұр шашуға сараң Ай, Күн.

Сұңқарлар шалшық суды шалпылдатып,

Шортандар басында отыр қарағайдың, -

деп сол жылдары жазып едім.

         Құлаған кеңестік сарайдың күл қоқысын сыпырып, тәуелсіз еліміздің ақбоз үйінің шаңырағын көтердік. Қиындықтар көп болғанын өзің де білетін шығарсың. Осының бәрі адамдардың жан әлеміне үлкен әсер етті. Өмір сүрудің жолдарын білмей, қарапайым жұрт қамықты. Бұл – бір.

         Екіншіден өз ата – бабасын, көрген білгенін кітап етіп жазатындар көбейді. Күнделікті тұрмыстан басы айналған жұрт көркем әдебиеті қайсы, шимай қайсы екенін ажырата алмай қалды.

- «Нағыз әдебиет енді туады» деп жүргендерге не алып-қосарыңыз бар?

- Әдебиет қазақта болды, болады. Осыған дейін ештеңе болған жоқ, нағыз әдебиет енді туады дегенге қосылмаймын.

- Әдебиетке де менеджерлік қабілеті керектігі біліне бастаған сияқты ғой. Жалпы, соны керек деп санайсыз ба? Өзіңіз соған талпынып көрдіңіз бе?

- Қазіргі заманда кітап шығару қиын, тағы да қаржыға тіреледі. Әлгі айтқан көркем әдебиеттен ауылы алыс шимайшылар ақша табуда алдына жан салмайды- ау деймін, әйтеуір баспаның қазіргі заманғы барлық мүмкіндігін пайдаланып, алтындап-зерлеп бірдеңелерді шығарып жатады. Ал шын таланттар тірліктерін жөндеуге келгенде ебедейсіз. Біреуден «Кітабымды шығаруға ақша беріңіз» деуді ар санайды, оны қайыр-сұрағандай деп қабылдайды. Ал «Осы кісінің кітабын халық күтіп жүр-ау» деп авторға өтініш айтатын баспагерлерді әзір көргенім жоқ.

         Екінші мәселе- кітаптың таралуы. Көшеге шығып, тағы да кітабын сатуға шын талантты намыс жібермейді. Тіпті кітапханалар да кітап ала алмайды- Мәдениет министрлігінің рұқсаты керек. Облыстар кітапқа зәру, бірақ әкімнің айтуынсыз олар да брошюра сатып ала алмайды.

         Бұл, негізінен, реттелуге тиісті жағдай. Әйтпесе, өркениетті елдердің қатарына мұнай мен алтындарымыз арқылы қосылғанымызбен, «кітап оқымайтын халық, бейшаралық күй кешкен ақын-жазушылар елі» атануымыз мүмкін.

- Біздің қоғамды саналы адамның бәрі қолдайтын «Әйел мен ер тең құқылы» деген дұп-дұрыс ойды «Олар қоғамдық қатынастардың бәрінде бірдей орын иемдену керек, үлестері тура 50 де 50 пайыз болуы тиіс» деп түсіну бары жасырын емес. Өкінішке қарай, «жаратылыс ерекшеліктеріне орай әйел заты қоғамның осындай-осындай тетіктерін, ал ерлер мынадай-мынадай тетіктерін меңгерсе, абзал болар еді» деген тұрғыда пайымдама жасап, ізденушілік тұрғысынан талдау жасауға ұмтылыс сирек. Қазіргі «гендерлік саясат» дегенге көзқарасыңыз қалай?

- «Гендерлік саясат» дегенді жамылып, ойы, білімі тайыз, әйтеуір орамал тартқан аты бар деп басшы орындарға қоюға қарсымын. Іскер, парасатты,  ұйымдастыруға қабілеті жоғары қыз-келіншектер, Құдайға шүкір, баршылық. Олар қандай міндет қойсаң да, үлкен жауапкершілікпен атқара алады. Тек оларды биліктегілер көрмейді. Осы жағы дұрыс емес. Ал, пайызға шағып, принцип қоюдың қажеті жоқ.

- Апай, Мұқағалидың «Фаризаға» деген өлеңіне ән жазылғанына байланысты жұртшылық оны жақсы біледі. Халыққа сот жоқ қой, кімнің аузына қақпақ боласыз, ақынның сол өлеңінің сырын сан-саққа жүгіртіп жататындар жоқ емес. Өзіңіз сол керемет жан сырының жазылу жайы жөнінде не айтар едіңіз?

- Мұқағали ақынмен танысу, кездесулер жайлы мен «Шашы ағарған қыз» деген прозалық кітабымда бүкпесіз жазғанмын. Содан оқып аларсың, осы сұраққа қайта-қайта жауап айтудан мезі болдым.

         Рас, өзің айтқандай, мен туралы да ел арасында әр түрлі «роман», «хикаялар» бар екенін құлағым шалып қалады. Халық жақсы көрген адамдары жайлы әңгіме шығаруға шебер. Бұл-ежелден келе жатқан әдет. Анау жұрт мақтап жатыр екен деп масайрамаймын, мына біреулер даттап жатыр екен деп қасірет шекпеймін.

- Өткен өміріңізге ойша шолу жасағанда не нәрсеге тәубе қыласыз? Өзекті өртейтін қандайда бір өкінішіңіз жоқ па?

- Өкінішім жоқ. Айтпақшы, Мұқағали ақын маған өлеңмен хат жазғанда өзі ауруханада жатыр екен, мені келеді деп күткенге ұқсайды. Мен барған емеспін- өзіме осы батады.

         Тәубем- өмір берген, сезім берген, ізгілік пен адалдықты темірқазық етуге тәрбиелеген ата-анама, алла тағалаға мың-мың рақметімді күнде қайталап жүремін. Менің тік жүріп, кімге болса да тура қарайтын, шындықты да дауысымды шығарып айтатын болмысымды бағалаған халқыма рақмет!

2007